Bodleian Libraries
UNIVERSITY OF OXFORD
This book is part of the collection held by the Bodleian Libraries and scanned by Google, Inc. for the Google Books Library Project.
For more information see:
http://www. bodleian.ox.ac.uk/dbooks
ठठठं This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial- ShareAlike 2.0 UK: England & Wales (CC BY-NC-SA 2.0) licence.
Pelt. Jd भिः ८1८
५६५९.
BIBLIOTHECA INDICA:
A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Series, Nos. 234 253 & 259. “opp €
तेत्निरीय-प्रातिशाख्यं |
चिभाष्यरनब्रनामं टौकासहितम् | THE TAITTIRIYA PRA‘TISAKHYA, WITH THE COMMENTARY EN TITLED THE TRIBHA’SHYARATN A. EDITED BY
RA/JENDRALALA MITRA.
------>> ७ -
CALCUTTA.
^ PRINTED AT THE GANES A PRESS.
XXI. | XXIL.
CONTENTS.
——
List of sounds, Pe ०७७ Origin of sounds, beg > Shortening of vowels, 3.4 Pragraha or uncombinable words, .,,
Saihit& or combination of words, .., Conversions of s and visarjantya into sh., Conversion of n into n, oe Changes of unaspirated surds,
Changes of h, ah, 4b, n, ए, पर, 4n, in, &e.
Coalescence of vowels,
Elision of vowels, ... wie Elision of m. इ Duplication, ‘oe Nasalization, ve aT The use of n. a eg
Various opinions about nasality, ... Opinions about the aspiration of Om, Emphasis and shaking,
Different kinds of circumflex letters Division of consonants in syllabication
Formation of articulate sounds, tones, pitch, long
and short syllables, «c,
XXXII. Articulation XXIV. Various kinds of texts, and qualifications of
Vedic teachers and readers 2
बश्समामा्ः
आब्द त्पत्तिः
खरस Baa
WORT:
संहिता 7 ्रत्वविधानं
शत्वविषानं त
८ वमी यप्रथमवशं््र परिवक्तनं € विखजनोयादेः परिवत्तनं
® ^ न न we ~ >
१० खरसन्धिः
१११२९ खरलोपः ... १९ मकारलोपः ... १४ fea त १५ अतुनासिकल'
५६ क्कारमाचा
१७ अतुनाखिकत्व विषये मतभेदः १८ ोड्ारोश्वारणम्
ae विक्रमकम्पयोविकारः
२० faa उदान्नत्यादि
२९ खरव्य्जनयोः सम्बन्धः
९२ Wawel: ००५ ९३ बणविभेषोत्पत्निः
९४ संड्िताध्यापकादि ...
re ane
Rs Re ४९ ५५ ar ९६ <5 २९० १२९
१४०
a & >
१९६७ YOO १९७ ९०.१६ २९७ ९.९९
२२४
RRR RRR २४०७ २४६ २४२
PREFACE:
10 1847, the Council of the Asiatic Society of Bengal resolved to bring out an edition of the Rig Veda Saiihité with an English’ translation; but before four fasciculi of the work could be issu- ed, intimation was received from England that the Honorable Court of Directors had sanctioned the publication of that work under the editorship of Professor Max Miiller, together with an English translation by Professor H. H. Wilson, at the expense of the Indian Government, and the Society’s undertaking had there-. fore to be given up. It was, thereupon, resolved that a complete edition of the Black Yajur Veda along with its Pratisfkhya and’ a Kalpa Satra, should be brought out in this country. As the: carrying out of this scheme would prove too much for.a single individual, the Safihit4 of the Veda was made over to the late: Dr.E. Roer,and the Bréhmana, the A’ranyaka and the Pratisékhya to the writer of this note. Owing to. various causes—not a little to the difficulty of the task—the printing of the Bréhmana and the A’ranyaka progressed but slowly, and it was not until the beginning of 1870, that the editor was in 2. position to go to press with the Prétisékhya. Just about that time he, however, found that Professor W.D.Whitney of New York had undertaken that work, and published the first ten. chapters of it, together with an English translation and a commentary, in the Journal of the American Oriental Society. A reference to his colleagues in the Philological Committee of the Asiatic Society, therefore, became necessary, to decide upon the propriety or otherwise of the Society’s edition being proceeded with. On the one hand, Professor Whitney's edition was so complete in every respect that nothing further could be desired for European: readers; on the other, the bulk of the work was printed in. the:
( 2 )
Roman character, and the examples: on which its value greatly depends, were dislocated from their proper places im the Bhdshya, and enterspersed in the editor's commentory” so as to render the edition. utterly unsuited for Indian Pandits- who can neither read English, nor Sanskrit in the Roman eharacter ; the conclusion was, therefore, arrived at that it did not supercede the necessity of the work which the Society had resolved upon, and it was accordingly sent to press.
The edition now offered to the public is the result of that undertaking. It is founded upon three MSS. of great age and accuracy. One of them, क, was obtained from the late Babu Sitalapraséda of Benares, who very obligingly placed it at the disposal of the editor. It comprises 133. folia, measuring 84x3} mches each, and having 7 lines on each page. Its writing is excellent, and it is nearly three hundred years old, being dated, “Sunday, the Ist. of the wane in the month of Ké&rtika Sm. 1643°=A. D. 1585. It appears to have been very care- fully corrected by more than one individual, and is altogether a most valuable MS. The copyist of the work was one Kesava Ka4ya stha ofi Benares:.
The 2nd, @, comprises 69 folia, measuring 9x4 inches each, and having 9 lines on each page. It is written in a cramped bad hand, and has never been revised; it is nevertheless ge- nerally correct.
The 8rd, म, was purchased at Benares for the Asiatic Society of Bengal. It comprises 82 folia, each 9X4 inches, having 13 lineson each page. Its writting, like that of the last, is sinall eramped and bad, but it is throughout scrupulously correct, and on the whole even more valuable than the first.
Although all the three codices are of Benares origin, they have peculearities of their own which clearly show that they are independent of each other, and had been copied from very different texts,
(8)
In addition to the above Professor Whitney's edition has been freely made use of, and all the important vare lectiones to be found there have been noticed in foot-notes.
The substance of this edition, like that of Professor Whitney, comprises two seperate works of very different ages; lst a Satra text of great antiquity, and 2nd, a commentary of a compara- tively modern date. The former is mode up of 535 short, ob- scure, almost enigmatical aphorisms, and eight stanzas, arranged in 24 chapters. In four instances the stanzas appear at the ends of chapters (X VII,8, XX, 12, XXII, 14-15, and XXTV 5-6,) and once in the middle, (XXIII, 2), The final stanzas duplicate the last words in the same way as do the final sfitras ; but, with the exception of this duplication, there is nothing to show that they are parts of the Siatra text. Their construction and lan- guage are entirely different, and their omission would not in any way affect the text. With reference to the verse at about the commencement of chapter XXIII Professor Whitney says, “It was hardly worth while to give a rule introductory to so very brief a statement of the subject as is here to follow.” (p. 403). Ordinarily measured compositions are not iutro- duced in the 8{07४ works of the Hindus, and their presence in the present instance suggests the idea of their being foreign to it. In none of my MSS, the satras are numbered, and it is not at all certain, therefore, whether the MSS. ever intended them as sfitras. ‘The duplication does not appear in the case of the verse which occurs in the middle of Chapter XXIII, and where it does occur, it unsettles the measure. Nor is the fact of these verses having been commented upon by the Bh­a- kara at all favorable to the theory of their being sitras, in- asmuch as he has commented upon the introductory verses which are avowedly his own composition, and likewise done the same with reference to verses which he has quoted. It should be added further that the verse at the end of Chapter XVII has very much the character of a memorial sloka, probably
(a)
by the A’treya who is described at the beginning of the commentary as a commentator of the text, and not that of an: original text by a rishi, such as the A'treya referred to in Su. 31, Cap. V was. A commentator can not possibly be quoted as an authority by the text on which he comments, and two a’treyas have therefore to be presumed ; and the conclusion to be arrived at is that the later commentator, who acknowledges to have founded his work on the commentaries of Vararuchi, Méhiseya andA’treya, quoted the verses from his predecessor, and explained the quotations in his own way; and that the duplications where they occur are probably the results of mis- taken corrections which have since been perpetuated by igno- rant copyists.
The text is anonymous, and its date is unknown. Looking,. however, to the circumstance of its having been commented upon by Vararuchi, who is probably the same with K4tydyana, we may without much hesitation place it before the first cen- tury B. €. How leng anterior to that age it existed it is difficult to determine with anything like precision. There are internal evidences, however, which suggest afar greater antiquity, Avowedly a treatise on orthography, it does not regularly use the terminology of PAnini, and, in the absence of handy technical terms, treats of word after word in seperate rules in tedious iteration, instead of disposing of groups of words. in seperate classes. In this respect the work under notice differs entirely from the other Prdtisékhyas which freely use well-established and current technical terms for groups of words, and the natural inference is that in the time of its author long-continued usage had not given currency and fixity to such orthographic technical terms, and that what had been current and used by the author have since been set aside by P&nini. Professor Whitney has noticed the absence of class terms. He is of opinion, however, that this is owing to a studied avoidance on principle of such terms. He says, “it (the subject of pro~
( 3 ) yraha) occupies here a great deal more space, because the Taitt, Pr. avoids on principle the mention of grammatical cates ‘gories in its rules, and is at infinite pains to catalogue word by word, what the other treatises dispose of summarily by classes."* There is nothing, however, to show that the terms were avoided on principle. No class of writers on earth has studied brevity more scrupulously than the authors of Sitras, who have one and all borne in mind the maxim which says that “a Su'trakéra rejoices as exultingly on the saving of a half- syllable in his composition as on the birth of a son and heir,” and it would be inconsistent to suppose that the author of the text was an exception to the class, and multiplied the number of his sfitras, and expressed in many tules what by the adoption of technical terms could have been condensed in a few. The only incentive to such a course of proceding would be the desire to disown his predecessors and contemporaries; but this was entirely wanting in him, for of all others of his time he was the most prone to quote the opinions of others, either in support of his own position, or to ‘contrevert them. Altogether he has quoted by name 21 sages, teachers and schools,t and among them we miss the name of P&nini, though he was the greatest grammarian of his time, and has maintained that proud preeminence for over five and twenty centuries. एप् णा treated of most of the topics
क Taittiriya Pratisakhya p. 99.
+ There names are as follow ; Paushkarasadi, 176,173 95 95 Agnivesya, न -» 128 | Plaksha, 95, 187, 184 ; 128 922 Agnivesyayana, .. ., 195 | Plikshdyana, 187 184, 229, 222 A'treya, ... a 219, 92 | Saakritya, 120 148, 207 Badadhikara, Ke .,„ 185 | Saityaéyana 207,219 95 222 Gautama, नि ... 95 | Saftkhdyana, .. ल 199 Harita, ... se ... 188 | Sthavira Kaundinya, +, 218
Kauhaliputra, .., ,,, 217 | Ukhya aie 211, 148, 120 Kandamayana, ... 199,127 | Uttamottariya (Sakha), .. 120 Kaundinya, ,,, 222, 224 95 | Vatsapra, x: wee 149 Machakeya, ,., 148 | Valmiki, ‘aa 94 223
७.9
which form the theme of the author of the Prdtisikhya, and had he known Pénini he could not have omitted to notice him, and the presumption is therefore strong that he lived before the date of Pdnini, and probably also cf Yéska whose name, likewise, does not occur in his treatise.
The commentary, like the text, is anonymous, and its date likewise is uncertain. The manner in which it receives the text as something authoritative and sacred, clearly shows that it is of a much later date. It quotes not only from 2411101, but also from the Mahdbhashya, or rather from Kaiyata’s gloss, from the Amarakosha, from the Mim&nsakas, from the Kélanir- naya, and from some of the Purénas including the Bhavi- shya, the last probably not older than the 8th or the 7th century of the Christian era, and must therefore beset down to a later period, though what the period is it is not possible now to determine.
Of the nature, character and value of the work nothing need be said after what has been so fully and ably stated by Professor Whitney in his edition of it, and by Dr. Weber in the [ndische Studien (vol IV.), I must, therefore, refer the reader to those works for information on the subject-
ओगणेशय AA: II
तैत्तिरीय प्रातिशाख्यम्
जिभाष्यरनननामक-विवरणसहितम् | तत् प्रथमाध्यःयः। = ee
(२) भक्तियुक्तः wears गणेगचरणदयम् | गुरूनपि गिर देवोमिदं वच्यामि ल्तणम् ॥ १ ॥ व्या ख्यानं प्रातिशाख्यस्य the वाररुचादिकम् | कतं चिभाष्यरत्ं यद्वासते भूसुरप्रियम्॥ २ ॥
स्लोकयोरनयोरयमर्धः । “भक्तियुक्तः अह गेशचरणदयं गुरून् गिरं अपि, ‘Gat’ वाग्देवीमित्यर्थः। ताञ्च “प्रणस्य लक्षणमिदं वच्यामि' । 'यत्'लक्षण, च्रिभाष्यरब्न नामकं, भूसुर- faa’ विहतुप्रियं सत्, भासते'। ated लक्षण, “प्राति शास्यस्य', ‘arena’ ed, 'वाररुचादिक' भाष्यजातं, "ोच्छ, न्युनातिरेक- परिहारेण, ‘ad’ षिरचितम्। शश्रादि'खन्देन आत्रेयमाहि-
५ शशिवणे e Fy ~ स्यि (१) श्एक्वाम्बरधरं विष्णं शिवे aqua! प्रसन्नवदनं ध्यायत् प्रो- षण्रानये॥ दति खचिक्हितपुलकस्यादौ पाठः।
१
2 तेत्तिरौय-प्रातिणास्ये
षेयौ wzwaal श्रत एव विभाष्यरब्रमिति ava उपपत्तिः | चयाणां भाष्याणां समाहारः ‘fare’, तस्य ‘Ta भूषणम् ॥
अथ UTA: ॥ ९॥
APTANA अथेति मङ्गलाद्यने- कार्थत्वात् अथशब्दस्य भअर्थनिर्णयार्थभेकोऽर्थो निद्ेतव्यः। तत्र प्रथमं तावन्भङ्गला्धंत्वसुच्यते । तस्य प्रणवसाधग्भयात् | तथाहि समाचच्तते शित्ताकारः | “ओडःकारथाथशब्द ख मङ्गला- विति atfaar’ इति(\) । राहोखित् भानन्तयीर्थता, वेदाध्यय- नानन्तरं लक्षणन्नानं कु्यदिति सापे त्वात् । लक्षणस्य पूवे वेदाधिगमे सत्यथ aaa’) परौत्तावसरः। अथवा अधिकाराथः ‘sym: 1 त्वेवेति विनिवर्तकाऽधिकारकाऽवधारकाः(र) इति विद्यमानत्वात् |
अथ वर्णसमान्नायः पाठक्रमोऽधिक्रियत इति सूतरान्वयः। ‘eat cata ‘avsfa मथादायां, (५) “न्नाय'इत्यानु- पव्यंण() एकौभूता अकारादयो वर्णः सखरभक्तिपथवसाना-
(९) Se कारथायशन्द द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा | aes’ भिला विनियातौ तेन माङ्ग- लिकाबुभाविति इति ग, चिद्धितपुस्तकपाठः। (र) बेदाधिगमे खति लचणेति ग, चिक्ितपुखकपाठः | बेदाधिगमे सति लचर्ति ग, चिकितपुस्कपाठः | (र) व्थेवेति विनिव्तकाधिकारा वच्छमाकादधारका इति खचिद्ितपुलकपाढः (४) wifefa मय्यादायाभिति ° मद्रितपुस्तकपाठः। (४) मनाय इृत्यानुवेशोपदेभ् इतिं xo मुद्रितपुलकपाढः।
९ अध्याये १ सूत्रम् । 2
WATT पर्व शिषेरुपदिष्टाः। तथाहि । अभ्राआ ३, TEER, उर, WH र १८९), ररे, BW a, इति खराः षोडश। कखगघडङ्चषजमभजटठड ढणतथदधनपफवभमा इति ant: पञ्चविंशतिः यरलवादति चतसखोऽन्तखाः। BA HT TAA ET इति षड्- we’)! अनुखारस तिसत्रेणए श्रनुखार val काल- विशेषाखयत्वादसौ wal न त्वनुनासिकवदगः(९) । विधेर्मध्य- स्थनासिक्यात् इति शिक्षाकारव चनन्तु(*) धमधभ्िणोरभेदविव- aaa | wa विसजंनोय इत्यनेन विसर्जनौय उक्तः । नासिकाविवरणादातुनासिक्यमिति (५) UF Ua: | wa: खरा- त्रो लोडमिति ware उक्ः। स्पर्णीदतुत्तमादिति चत्वारो यमा Sat: | रेफोभसंयोगे रेफस्वरभक्तिरिति सरभक्तिरकता । अनेन प्रकारेण याञ्ुवेदिकवर्णनां षष्टिसडःख्या aaa एव
(९) अध्आार्ख्या२,१९९६द२द२,८ १९९८७ RL CLA we गचिदितपुस्तकपाढठः।
(९) ष्कष्यशवसहखफर्ति wwe cia क, ख चिक्ितपुखलकदयपाटः।
(३) न लनुनासिकधमे दूति म, चिङ्ितपुखलकपाढः।
(४) विधेमे्यस्थनासिक्योः न विरोधो भवेत् aga | तस्मात् करोति काय्य वानां धसे एव तु इति भिचाकारवचनन्त्, इति ग, चिक्छितपश्कपाठः। विषेमेध्यस्य- नासिक्य दूति शि च्चावचने सति tit Xo Ho YARIS: |
(४) आनुनासिक्यमित्यनेन दूति Lo Ho पुखकपाढः।
8 तेत्तिरीय-प्रातिशास्थे
विस्पष्टं द्र्टव्या(९) । ननु ^त्रिषष्टिख्तुःषष्टिवौ वणाः, शम्भुमते मताः" इति शित्ताकारवचने सति कथं ष्टिसडःख्या नियम्यते | सत्यं तत्, लौ किकवैदिकसर्वं वणं विषयमिति न भिच्चाकारवचनेन विरोधः| अचर तु सूत्रैरेव तावताभेवोपलग्धादेष(९) निर्णयो विंतः(२) । व्णीनां समाम्नायो वसं समाम्नायः
अथ नवादितः समानाक्षराणि ॥ > I ‘aay इति सज्न्नाधिकारार्थः। अस्मिन् वणंसमान्नाये “्आादितः, आरभ्य ‘aq’ वणः, (समानात्तरसच्न्ना भवन्ति । zat TAT आ ३(*दरत्यादि। सञ्न्नायाः प्रयोजन, दीघं समानाक्षरे सवणंपर- cafe | नन्वौष्टभौ महतौ wer किमथा । शिच्ताशास्ल- प्रसिद््नुरोधादिति(*) ब्रूमः ॥
“ ae waala दे दे सवण दखदोध ॥ 8 | तेषु समानाचरेषु दे दि खे ददे दौवा (^) खद SSS वा WAC परस्परं सवणंसञ्न्ञे भवतः । दयमन्वर्थ-
(१) नेन क्रमेण याज दिकवणानां षष्टिसङ् षा नियम्यते । खव एव fred ब्रष्टय्या दूति ग, चिद्ितपुस्लकपाठः।
(२) अवतु तरे रेतावतां बणानामेवोपलम्भादेष एव इति ख, चिद्छितपुस्तकपाठः।
(९) faway निणोत दति ग, चिद्ितपुस्तकपाठः।
(४) YUM AW दति ग, चिद्ितपुस्तकपाठः।
(५) भि चादि शालनप्रसिद्धयनुरो धायेति ख, ग, विद्छितपुश्लकद्वयपाठः। xo म् पुस्लकपाठञ्च।
(६) Xo qo पुस्तके खचिक्रितणम्तकेपि ete वा इत्यच वापदं नालि |
१ अध्याये ४, ५, सूत्र । 4
TAM | सवर्णत्वं नाम सादृण्यसुच्यते। तस्मादकारादौनामि- कारादिभिनं CAVA WET, भिन्रस्थानप्रय्नत्रादनयोः। सच्- जनायाः प्रयोजनं, eta समानाक्षरे सवणपर इति(\) । sag
दौर्घच्च इखदौधं ॥
न सुतपूवम् ॥ ४॥
तपूवं CAAA सवणंसच् न्नं न भवति । श्रुतमस्मात् पूवमिति तपूव । TAT अग्ना ३ इतयाहेत्यत CT समाना्तरे सवणंपर- इत्येकादेशः प्रसक्तः | तच्चानिष्टं | प्रतिषिदायान्तेवं सवणं सच न्नायां पारिशेष्यात् इवर्णो कारौ^यवकाराविति qaqa इकारस्य यत्वं स्यात्। स च यकारः, Gad त्वणंपुर्वौ यवकाराविति(९) यकारे लपे सति इवणंपर एका रमित्ये कादेशः प्रसक्तः,(९) सोऽपि निषिध्यते, न भ्ुतप्रग्रहावित्यनेन । तस्मात् अग्ना २ इत्याहेति सिद्ययति ॥
षोड्शादितः खराः॥ ५॥
वर्णनां समास््रायस्य(*) आदित आरभ्य षोड़श वर्णः az
(९) सवशेपर दत्यादि दति ख, ग, चिद्ितपुस्तकपाढठः।
(3) यवकाराविति लुप्यते दूति द° do पुरकपाठः। ख, ग, चिद्कितपुसकपाठञच |
(र) इत्येकाथेः प्रसक्त इति द° He पुस्तकपाठः | इत्यकारः प्रसक्त दति ख, चिद्छितपुस्तकपाठः।
(४) वशं समाग्नायस्य इति ग, चिद्छिनपुखलकप।ठः।
६ तेत्तिरौीय-प्रातिशास्ये
TMT भवन्ति । अकारादय श्रौकारपय्यन्ता इत्यर्थः । सञ्- ज्नायाः प्रयोजनं, TTT व्यञ्जनमित्यादि(९) ॥ शेषो व्यज्जनानि ॥ ६॥
स्वरेभ्यः शेषो वणंराशिर्व्यजनसच्न्ञो waft! कका- रादिखरभक्तिप्यन्ता इत्यथः । सञ् ज्नायाः प्रयोजनं, खरव्यच्ञनन- पर इत्यादि() ॥
आद्याः पच्चविं शति स्पशः ॥७॥
व्यच्ञनेष्वाद्याः पञ्चविंशतिवणा; व्यर्थं सज ज्ञा भवन्ति । ककारादयो मकारपयंन्ता इत्यर्थः । अथ नवादितः समाना- त्राणि षोड़शादित इतिवत् आदित इति वक्तव्ये (र) आद्या- इति शब्दान्तरप्रयोगोऽ्यान्तरसू चकः । व्यच्ननेष्वाद्या न तु स्वरेष्वा दया इति विन्नेयं । worse: प्रयोजनम्, स्यथ; WUT इत्यादि ॥
पराश्चतसोऽन्तस्थाः ॥ ८ ॥
MMT: परे चत्वारो sal अन्तख्थासञ्न्ञा भवन्ति। सञ्- WaT: प्रयोजनम्, अन्तस्थापरश्च सवणंमनुनाजिकमित्यादि | (८) सज च्ायाः प्रयोजन, अथ खरपरो यकारभित्यादि ख, ग, चिदितपुलकदय- पाठः| Fo Fo Yo पाठख |
(२) सञ ज्ञायाः प्रयोजनं खरपुत्र' यञ्जनमित्यादि । इति ख, ग, faferqen-
दयपाठः। SNA: प्रयोजनं यञ्चनं खराङ्गमिति द° He पुस्तकपाठः |
(६) षोडष्ादितः खरा दूति वक्ते दति गःचिद्ितपुखलकपाठः | षोडशदितः खरा, इतिवत् ्यादित दूति aan दूति ख, चिद्छितपुखकपाठः। tom yaa एतदधिक-
पाठोल्ि।
१ अध्याये <, १०, ११, १२, सूत्राणि । ७.
परे FSA: et
अन्तख्धाभ्यः पर षड्वणा HAMAS भवन्ति। सजन्नाया प्रयोजनम्, ऊष्मा सखरपर इत्यादि ॥
सय्ानामानुपूव्येण पच्च पञ्च वोः ॥ १० ॥
सर्गानां म्ये ्ानुपूव्येण पच्च पञ्च वणी वगंसञ्ज्ञा भवन्ति | कचटतपाद्यो डन्जणनमान्ता LAT | ALAA प्रयोजन, टवगंश्च तवर्ग॑पर इत्यादि ॥
प्रथमदितोयठतोयचतुयात्तमाः ॥ ११॥
एकैकस्मिन् at यधाक्रभेण वणी; प्रथमदितीयटतोयचतुर्थो- तमसञ्न्ना भवन्ति | सिचेऽपि सङःख्यानिमित्ते arf सङख्या- न्तराभिधानाथं सञन्नान्तर(१) कथयितुं प्रयमादिसल्ज्नाविधानं | तत् कथम् | ककारादौ नामेव प्रथमादिसञज्नाप्रतययार्थम्, खरान्त- स्थोषप्रतिषु तु सड्ख्यासच्जना-प्रतिषेधार्थम् | सञ्ज्नायाः प्रयो- जनं, प्रथम waa दितोयं ठतौयं खरघोषवत्यरः । हकारो हचतुेषु नानुत्तमः (२) उत्तमपर इत्यादि ॥
ऊविसजंनोयप्रथमदितोया अघोषाः ॥ १२९॥
ऊष्माणश्च विसर्जनोयश्च प्रथमदितोया्चाघोषसजन्ना भवन्ति। सञ्ज्नायाः प्रयोजनम्,अघोषपर स्तस्य इत्यादि ॥
(१) सङष्यान्तरमिति ख, चिङ्ितपुस्तकपाठः | (९) warceqy नानुत्तम दति ग, चिद्ितपुकपाठः |
र तेत्तिरोयप्रातिशास्ये न दकारः ॥ १६३॥
न भवत्यघोषसञन्नो हकारः। ऊमत्वादघोषले प्रापे तदपवादोऽयम् tI
व्यच्छनशेषो घोषवान् ॥ ९४ ॥
अधोषिभ्योन्यो areata घोषवत्सञ् ज्ञो भवति । यद्यप्यू्- विसज नोयेत्यघोषेषु्ेष (९) व्यच््ननशेषस्य पारिथेष्यात् dead सिचं । यथा देवदत्तयन्नदत्तयोरपरशटदे वदत्त इत्युक्ते परः परश- मानिति सिहम्। तथापि शास्ते संव्यवहारं सञन्नानिदंशः क्रियते | पारिशेष्यादपि कण्टोके विंशेषात्। अन्यथा न हकार इति हकारस्याघोषसञ्ज्ञा निषिष्येत। नापि हकारो घोषवान् । विध्यभावात् । तवेव araaite: | खरा रपि तथा न घोष- वन्तो नाप्यघोषाः । तथासति घोषवत्पर श्चेति यत्र यत्र वच्यति तत्र सन्देहः स्यात् । घोषवत्यरो नाम frre इति तन्म्ाभूदितोदं सूचमारभ्यते | व्यच्ननरूपः शेषो व्यच्ञनशेषः। अत्र aa चोद्य- परिहाररूप एष विशेषो मादिषेयभाषितः(२) । सञ्न्नायाः प्रयोजनं, घोषवत्परश्वैत्यादि ॥
आप्रावोपभ्यधिप्रतिपरिविनोत्युपसगाः ॥१५॥ आप्र ञ्रव उप अ्रभि अधिप्रतिपरि fafa इयेते शब्दा
(१) यद्यप्य्मा विखजेनोयप्रथमेष्वघो पे क्त ति ख, चिक्कितपुसखलकपाठः। Xo Ho पुस्कपाठ द | (x) वि्टेषो माददिषेये भाषित दूति ख, चिद्कितपुस्कपाठः।
१ अध्याये १६, 29, GT 2
उपसगं सञन्ना भवन्ति। नलु प्रपरापसरमनन्ववनिरदव्याङि- त्यादि (९) पाणिना विशेषेण भणन्ति। कथमव सूचङता निरगं लमुपसरगा इतिशब्देन सद्ुचिताः। उच्यते । यजुविद्विषय- एतावन्त एवेति मन्तव्यम् । तहिं प्रपरावसमिति (९) समुच्चये विशेषः, कथमुपलभ्यत इति (९) | परत्वविधाने तस्य तात्पर्य न तु उपसग सञज्नाविधाने विशेषपाठः। तस्मात्र केनचिदिरोधः। ATMA: प्रयोजनं, उपसगेनिपूर्वोऽलदात्ते पद इति । ‘afa’- शब्दः प्रकारवाचौ ॥
बः कारोकतरो वास्या । १६॥
कारोत्तरो वर्णी वर्णस्य आख्या भवति । यथा, अथैकारे- काराविति। कारणब्द उत्तरो यस्मादसौ कारोत्तरः |
अकार व्यवेलो MATA ॥१७॥
अरकारव्यवहितो वर्णः कारशब्टोत्तरो वच्ननानामाख्या भवति । यथा, टनकारपएवे खच तकारमित्यादिं (*। अकारेण व्यवेतः अकारव्यवेतः tl
(९) ननु प्रपरापसमन्ववनिदुं बाखदयोग्यतिसद्भयख प्रतिना खद ल्यितयाः प्ैषय्ैरपि लदकमाचेशेत्यादि. इनि ग, चिकितपुखकयाढः | (२) तरि परापसमितौति ख, विकितपुकपाढः | (२) विष्टेषपाढः कथमुपलच्छते इति ख, चिितयुखकयाटः। (४) तकारखकारभित्यादि इति ख, चिद्ितपुस्तकपाठः, द° qo पुस्तकपाठञ्च | नकारञ्चकारमित्यादि इति ग, चिद्धितपुख्तकपाटः। R
१० तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये
न विसजनोयजि्णामलोयोपध्वानो- यानुखारनासिक्यानाम् ॥ १८॥
विंसर्जनोयादौनां वर्णत्वाविशेषात् कारोत्तरत्वं प्राप्तमनेन निव्येते। न खलु विसजंनीयादौनां कारोत्तरता भवति । कुतः। सर्वत्र तथाप्रयो गानुपलग्धात्। ननु यधा वर्णः कारोत्तरो वर्णाख्येति वणंशब्दवा्स्यैव कारोत्तरत्वम्, नकारो शकार- मित्यादि; न तु वाचकस्य। अन्यथा वर्णकार इति स्यात् । तददिसजं नौयादीनामपि (९) वाच्श्रहणभेव युक्तं नान्यथा । तथासति वाचकपरतया वाररुचादि (९) विरचितभेतददाहर- णम्, अवसाने रविस्जनौयेत्याद्यनुचितमिति Bar we: | वाच्यानां केवलानामप्रयोगात् | अचर ॒वाच्यवाचकयोरभेदविव- aa सूत्रसरणिरित्युटाहरणगमनिका ॥
THY TA ॥ १९॥
रेफस्य तु(र) एफशब्द श्राख्या भवति । यथा रेफोपर इति | रेफस्य व्यच्ञनत्वाविशेषात् प्राषङ्नरोत्तरत्वम्, अ्रकारव्यवेतत्वञ्च | तदुभयं "तुशब्दो निवारयति। अन्ये लन्यथा मन्यन्ते, अकार- व्यवेतत्वभेवेति | तदसाध् । तथासति कदाचित् कारोत्तरता कदाविदेफोत्तरता चेति विकल्पः स्यात्। यथा, अकारी-
(१) विसजेनीयानामपि इति ख, चिद्ितपुस्तकपाठः | विसजेनीयादीनाभित्य- चापि इति ग, चिद्ितपुस्लकपाठः। अव्रापि दूति to He पुरकपादः ।
(र) वरदच्यादि दूति इ० म् ° Teas: |
(8) cag इति ख, ग, चिश्छितपुखकपाठः, <> ao पुख्कपाटखच |
१ अध्याये २०, २९१, सते । ११
व्यच्ननानामितिविधानादिकल्पः। auf, रेफोसंयोगे रषः पूर्वो हइवनोत्यादि(९)। नत्वेवं कारोत्तरत्वमपि विकल्पेन सखौकतं कुचचित्। तस्माद स्मदुक्ञ एव युक्तः (तु' शब्दार्थः ॥
स्वो वणो त्रस्तयाणाम् ॥ Re I
वर्णोत्तरो सो खदेर तानामाख्या भवति । यथा इवर्णपर रकारभित्यादि। वणशब्द् उत्तरो यस्मादसौ Far WT. ॥
अकारो व्यञ्जनानाम् ॥ २९॥
व्यच्ननानामकार आख्या भवति । यथा शच्पर इत्यादि (९) । कारशब्दोत्तरत्वं । इदञ्च fara! समुच्चये त्वकार- व्यवैतो व्यज्जनानामिति ae स्यात् । ननु afe कारो तरता किमर्धा, तदानोमपि व्यवायरूपे ण (र) अ्रकारलाभात् स एव आख्या भवतु । सत्यं । शित्तादिशास्तप्रसिदसङकेतानु- सारेशेति परिद्ारः। अपरे तु सह्गिरन्ते, रकारः wae ae were ग्राहक इति । यथा, waa, घनाघनः, wae, उक्थशासः ्षामेत्यादि न तक्षपर इति प्रतिषेधस्यो दाहर णं (*)स्यादिति। तदसारं । कुतः। वा घोषपूवेस्त्टमिति-
(९) रेफो संयोगे रोफखरमभक्तिः रषः पू वेवनोत्यादि इति द° Go years: | रफोद्संयोमे रषः षुवो इवतनोत्यादिषु रोफोत्तरलभिति ख, चिद्ितपुस्तकपाटः।
९ यथा तकारञ्चकारं WINN इत्यादि दूति द° He युस्कपाठः।
२ यवायखरूपेण इति Co Ho पुस्तकपाठः | खरूप्रणेति ख, चिक्ितपुरकपाठः।
४ निषेधद्योद्ारशमिति ख, ग, चिद्ि तपुखकपाठः, ° Ho FARIS |
१२ तेत्तिरौय्-प्रातिथास्ये
षपूर्वस्य तकारस्य (९) Ta कते इषेटति स्यात्। तचानिष्टं । fay! यवनहखरपरेष्वित्यत्र सखरपरशब्टो व्यर्थः स्वात् । भवन्मते सवस रान्तस्य सवोकारनियमात्। तस्मादनुपपत्रभेव तन्मतं मन्महे । किन्त् वणेमात्रस्याख्या ॥
THUY च ॥ २९॥
we निमित्त ग्रहणमितुगच्यते । wea इति ग्रहणं, गटद्यतेऽनेनेति निमित्तमपि ग्रहणं, पद कदेशः, प्रातिपदिक- मिति यावत्। “चकारः पूवसूवरोक्ञसकारमाकर्षयति। we णस्य प्रातिपदिकस्य सर्वावस्थस्य sat आख्या भवति यथा किध्शिल किश्शिलेति परः किशशिलशब्टो we उदाहरणं यथा, कि्शिलखतुधः किशशिलाय च चषपणाय a) । श्रो वः परो लुप्यते इति तु निमित्तं । यथा। खादोष्ठाभ्यां । उपयाम- AUT ॥
अकार अआगमविकारिलोपिनाम् ॥ २२॥
अआगमादरौनामःकार आख्या भवति | अःकार इति प्रधमा- विभक्षेरुपलत्तणं । आगमस्य यथा, दितौयचतुधंयोस्त व्यज्ज- नोत्तरयोः पूरवः । विकारिणो यथा, अथ नकारो णकारं | लोपिनो यथा, तिष्ठन्त्येकया स gai) | इत्येकवचनानि । लप-
—_—_
९ षपू वेलात्तकारखं ति ख,चिद्धितपुस्तकपाढः |
९ किंशिरुचतुे वन्यः किंभिलाय च दृति ग,चिक्ितपु लकपाठः |
्खोपिनो थथा cist सुप्रयसः| तिष्ठन्त्यंकया सपव इति ग,चिशित- Taare: |
१ अध्याये २४, २५, २६, २७, सूत्राणि | १२
रौ लकारमिति दिवचनं। आनुपूव्यौवासिक्या इति बहवचनं | आगमश्च विकारौ च लोपौ च आगमविकारिलोपिनः, तेषां ॥
TEU वा ॥ २४॥ तेषां आगमादौनां कचिद् ग्रहणं वा भवति। अकारेण विनापौति तात्पर्य । आगमस्य यथा, आदिर्हतिरित्यादि | विकारिणो यथा, न्या दुप्यमानश्चेत्यादि। लोपिनो यथा, एष स स्य इत्यादि ॥
Wee TAY सन्देदे ॥ २५। aN . Q. (| WHAT सन्देहे सति Wea aw पदं वा | स्वयमा- amare विकर्णो चोत्तमे इत्यत्र चकारदयसश्भवात्। प्रग्रहनि- fanaa कतरस्योपादानं कन्तव्यमिति सन्देहे यदासत्रं काथ- भाजस्तदटेव खोकरत्तव्यं । चोत्तमे इति aa वर्णस्य यथा, az wat (९) इत्यादि ॥ अनेकस्यापिं ॥ PE सन्देहे अनेकस्य पदस्य वणस्य वा ग्रहणं भवति । श्रपि' शब्दः सन्देह इत्यन्वादिशति। तिष्न्तयेकया स पूवे एवोत्तर- दूत्यादि ॥ € प्रथमो FATAL वगाख्या ॥ PO I e © © FATAL: प्रथमः स्वगस्याख्या भवति । यथा, टवगंख तवम॑पर इति । वर्ग शब्द उत्तरो यस्मादसौ वर्गो त्तरः ॥
९ आआप्रषतो Sree cafe इति ग, विक्रितपुखकपाढडः |
१४ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
अं विकारस्य RE ॥
अमिति शब्दो विकारस्याख्या भवति । अमिति दितौया- विभक्ञेरुपल षणं | यथा, प्रथमपूर्वो हकारखतुथेः । अय नकारो शकारं |
पुवं इति पूरवः ॥ २९॥ यः yarea विशिष्यते (\), स॒ ततैव सखेन रूपेशोपल- fadt ज्ञातव्यः, नतु रूपसामान्यादन्यो भिन्रदेशस्थः। यथा, द्ावाण्रधिवोपूवैख प्रग्रहो भवतोति वच्यति, पूव॑ल्वात् यावतौ दावाणधिवो मदहितवेति यावतीशब्दः प्रग्रहः । यावतौ वै एथिवौति तुन स्यात् प्रग्रहः ॥ पर इत्युत्तरः ॥ २०॥ यः, पर इतिशब्देन (९) विशिष्यते, साऽपि तत्रैव खेन रूपे र प्रत्येतव्यः। यथा, देपरख प्रग्रहो भवतोति gata । परत्वात् हे जाये विन्दत इत्यत्र जाये इति शब्दः प्रग्रहः । योनिरसि जाय एहौत्यतर तु न प्रग्रहः ॥ ऋकारल कारौ दसो ॥ २९॥
ऋकार कारश्च SATA भवतः ।(२) ऋतवो वें | अर्घस्य GAT ॥
। a a ¦ श्पुवशन्दन निदिंष्ट दूति ख, विद्धितपुलकपाठः| द° म्* पुलकप।ठ्च। २ पर इत्यनेनेति ख, ग, चिद्छितपुलकपराठटः, To म ° पुलकपाठचच | द aul दूति द° Ho पुलकेऽधिकपाढः।
१ अध्याये २२, 22, 28, सूत्राणि । १५
अकारश्च ॥ BP I
wate Saas भवति । (चकारो ङस्वत्वमन्वादि शति । यथा, अयं पुर इति ॥
तेन च समानकालखरः ॥ ३२॥
तेन अकारेण यः तुल्यकालस्वरः, स च स्वो भवति । अत्रापि चकारो इसवान्वादेशकः। समानकालस्र इति दकार उकारेत्यथेः। सन्ध्यत्तराणां समानकालत्वाभावात् | यथा, इषे त्वा । Sunset | Bale, अकारो खः, तेन च समानकालखर Tay | ऋकारल्कारौ इसखवाविति तु ATI, एवमारभ्यमाणे पुनकुक्तया गौरवं भवेदिति, उच्यते | आर व्यमेव तत् | कुतः, ऋ कारल्कारयोरन्तरा रेफल- कारौ स्तः। तत्स्थानत्वादनयोः कालव्यभिचारः स्यात्, इख- त्वं Awad, तन्माभ्रूदित्येवमारभ्यते, ऋकारल्कारौ Far विति॥
ATR ॥ २४ ॥
भवत्यनुखारोपि (९) ससञ्न्नः । यथा, ताशुस्ते।
© a“ °
चकारो खान्वाकषकः। अनुसरारस्वरभक्तिशचति, स्वर प्रत्यङ्गत्वविधानादनुखारस्य Ware! तथासति इसखांकालं
९अत॒खारख्ति ख, चिद्छितपुरूकपाठः, to qo पुस्कपाठञ्च |
१६ तेत्तिरोय-प्रातिशास्थे
व्यच्ननमभिति ware प्रापतं त्माभूदिति saa विधोयते | Saar प्रयोजनं, विभागे (\) कस्वव्यच््ननपर इति । दिस्तावान् दोधंः॥ Syl
तावानिति प्रतो wa उच्यते | दिरिति दिरूपः । ‘arate’ खः, feed दौवेसञन्नो भवतोति सूत्रयोजना । तात्पर्य तु खदिगुणकालसखरो dea भवतोति । दौषेसजन्नायाः प्रयोजनं (र), दोय समानाक्षरे सवणपर इत्यादि ॥
चिः Fa: ॥ ३६॥
अत्रापि इसवोऽनुवत्तंते, सान्निध्यात् । निरिति जिरूपो इखः(द) gaan भवति । तातपयन्तरापि ब्रूमः, खातिः गुणकालः खरः gaan भवति इति । सञज्नायाः प्रयोजन, न ञतप्रग्रहाविति॥
खादर कालं WBA ॥ ३७॥
wat sara भवति । न तु व्यच्नमिति सञ्न्ना | अन्यथा । Wena सरस्याताधिक इत्यत्र कालशब्दस्य पौनरुक्चापत्तेः । यथा, TA! सस्या, ware, इस्वाचैः परिमाणकालो यस्य तत्, तथोक्तम् ॥
ॐ उच्चे रुदात्तः ॥ रेट ॥ आयामो दारुष्यमितिलक्षणलक्तितः खर उदात्त इत्युच्यते ।
९ अथादावुक्तरे विभागे इति ग, विकितपुखलकपाढः | ९ सञ् ज्ञायाः प्रयोजनमिति ख, ग, चिद्धितपुस्तकपाठः | ९ विरिति विरूपः, विरूपो we: इतति To Fo पुस्तकपाठः |
१ अध्याये २९, ४०, ४१, BR, सूत्राणि | १७
बथा, स इति । सञ् जनायाः प्रयोजन, उदात्तात् परोनुदात्तः
खरितमिति a नोचैरनुदात्तः ॥ ३८॥
अन्ववसगसूतरलच्षणलक्ितः(९)सखरोऽलदात्त LATA | यथा, अवदताम् । सस्न्नायाः प्रयोजनं, अनुदात्तो न नित्यमिति॥ VATS: PEA: ॥ ४० ॥ तयोरुदात्तानुदात्तयोयः समाद्ारः सः afta उच्यते (९) । यधा, तेऽब्रुवन् । समाद्ियत इति समाहारः । तयोमेलन- जन्यः खरः स्वरित इत्यः | सखरितखरूपविधिरयं । उपरिष्टात्तु aa तवर स्वरितो वच्यते। यथा, उदात्तात् परोऽनुदात्त खरितम्, उदात्तयोख्च परोनुदात्तः खरितं, तस्ित्रनुदात्ते पूव उदात्तः सखरितमित्यादि ॥ तसयादिरचेस्तरामुदात्तादनन्तरे WATE Y FIA ॥४९॥ उदात्तादनन्तरे यः waa (९) तस्यादिस्तावदुचचैस्तरा- TIAA भवति, यावदुखस्याै । यथा, स इधानः ॥ उदात्तसमः शेषः॥ BP Ul सवाईकालाच्छष उदात्तसमो भवति, नतूदात्त एव । सम-
१ अन्ववसं तिख्धचलक्ित दूति ख,चिश्ितपुस्तकपाढठः | अन्ववसं ख नलचितेति म, चिदितपुखूकपाठः। न्ववसग इतिसवल्छच्ितः शति to He wees: |
९ तयो ख्दान दानयोः ware: खरितसुख ज्ञो भवेति इति क,चिकितपस्तकः We: |
२ उदात्नादनन्रो यः खरः ala दूति ख, चिक्रितपुखकयपाठः, ९० qo प्रक- Weg i
र
१८ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
शब्दप्रयोगात् किञ्चिन् aaa प्रतोयते | अन्यथा, स्रिताभावात् पूर्वाक्तभेवोदादरणम् ॥
सव्यच्छमोऽपि ॥ ४३॥
केवलस्यायं विधिः पुरस्तादुक्ञः, इदानीं व्यञ्जनसहितत्वेपि खरितस्य तधात्सुचखते। सव्यञ्जनोपि खरित उदात्तानन्तरो- ऽन्यो वा उक्तविधिभेवति । “अपि"शब्दः खरितमाकर्षति। यथा, सखिभ्यो वरिवस्तिष्यः ॥
अनन्तरो वा नोचेस्तराम् ॥४४॥ तस्य खरितस्य इसादैकालाच्छेषः “नौचेस्तराम्' अनुदात्त- तरः, भवति (९) । “अनन्तरः” शेष इत्यर्थः । तदेवोदाहरणम् ॥ अनुदात्तसमो वा ॥४५॥
तस्य सरितस्य स एव शेषः, अनुदात्तसमो वा भवति (९) ॥
आदिरस्योदात्तसमः शेषोऽनुदात्तसम इत्याचाय्याः ae
aaa) खरितस्यादिद्खाैकालः(*) उदात्तसमो भवति | (५) ओेषस्त्रनुदात्तसम इत्याचाय्या बुवते । यथा, सखिभ्यो वरिवः |
९ वा भवतीति क, ग, चिद्धितपुस्तकद्रयपाढठः।
२ तदेवोदाडरणशमित्यधिकः पाठो ग, faferqeafa 1 waoern wat भवति दूति Xo सु° Years: |
२ we वेति ग, चिद्छितपुख्लकपाठः |
४ खरितखादिरस्वार्ईदकाल इति ख, विदितपुखकपाठः।
५ गेषसूवनदात्तसमो भवति द° मु ` पुखकंऽधिकः पाठः।
१ MATS ४७, ४८, ve, ५०, Bara | १९
तश्यादिरित्यारभ्याभिदितेऽस्मिन् विकल्पजाले सचभेतदेवेषटम् | प्र्िष्टप्रातिहतयो भ दुतरस्तेरोव्यञज्न-पादहत्तयोरितिल्तणा नुक्ू- ल्यात् । न तुपरितनमपि चुत्रमिष्टम्, एतल्लचणप्रातिकूल्यादेव ॥
सवैः प्रवण Tah NB Ou
प्रवशशब्दः खरितपग्यायः | सव्यज्जन एव खरित खादित- आरभ्य सव्वं : प्रवणो भवतोति ‘Ta’ भआचाय्याः, ऊचिरे । यधा, सखिभ्यो वरिवः |
नानापदबदिङ्ग्यमसङ ख्याने ge
इङ्गयपदं नानापदवद्वत्यसङ्ख्याने विषये | नानापदवदिति किम्, ओषतात्तिग्महेते, तत् प्रवाते, इत्यादावाकारैकारपूष्वस्त बहस्वरस्य तेये दति crea मा भूदिति । असङ्ख्यान इति किम्, Sauce, एकब्यवेतोपोति दे सवने शक्रवतीत्यत wed भवत्िति aera: | नानापदमिव नानापद्वत् ॥
तस्य पुवंपदमवय्यद्ः ॥४०॥
“तस्य aR, पूर्व्वपदमवग्रह दरत्यच्यते । यथा, देवायत- इति देवायते । अताव्रग्रहसच्रन्नायाः (*) प्रयोजनं, नावग्रह- इत्यादि | पदावग्रहशब्दयोनिंयतलिङ्गत्वादन्योन्ान्वयः सम्भवति ॥
क ४ पदगृचणेषु पदं गम्येत ॥५०॥
qeqedy Gay weld Waa ‘TMA ज्ञातव्यं, न पदै
९ वप्रडसञन्नाया दूति ख, ग, चिङ्ितपुखकपाटः। इ° qe युस्तकपाठञ्च ।
२० तेत्तिरिय-प्रातिशाख्ये
कटेः | यथा, ले इत्यनिद्गयान्त इति वच्यति । तथा सति @ क्रतुमिति प्रग्रहो भवति। ma दन्नायेति पटदेकटेशत्वात्र भवति गटह्ृन्तौति ग्रहणानि, पदानां ग्रहणानि पद ग्रहणानि, तेषु ॥
अपि विकछतम् yg
“अपिशब्दः पदमन्वादिशति । पदग्रहणेषु विक्लतमपि पद्- मवगन्तव्यं । यथा, शत्वापत्तौ वा इन इति wera पदमिति कत्वा विसर्जनोये ओत्वमापननेपि wa (९) नैव निवत्तते । प्रवा- इणो वनूहिः। एष स स्य इति विसजंनोयलोपग्रहणं पठिग्यते | अयसुष्य प्रदेवयुरित्य्र सकारे षत्वमापन्नेपि विसगंलोपो भवत्येव ॥
अप्यकारादि ॥५२॥
अच्रापि “अपि' शब्दः पदान्वादेशकः। पद ग्रहणेष्वकारादि अपि पदं farsa) यथा, श्वत्तौ वयुनेति waren वच्छति | अकारादेरपि तस्य श्वा ग्रहणस्य (९) sae भवति, यथा अण्वा- वन्त Weft | अकार भ्रादियंस्य तत्तथोक्तम् ॥
अन्-कारारि च ॥५३॥ ware: पदमिति बोधयति । पदग्रहेष्वन्-कारादि अपि पदं विज्यं । अुश्वित्यनुखारागमे वच्यति । अन्-कारादैरपि
९ विसखलनौयोलमापञ्च पि weg दति क, विक्ितपुखलकपाटः | ९ शवा इत्यस्य ग्रदशस्येति ख, चिद्धितपुखलकपा ठः |
१ अध्याये ५४, ५५, Ga! २१
तस्यानुखारागमः स्यात् । यथा, TAY Fra । अन्-कार- आदिर्यस्य ada! नन्वत्र सूत्रं ्रनित्यस्य कारोत्तरतवं- कथं क्रियते, वणः कारोत्तर इति सृते वर्णस्य कारोत्तरत्व- विधान () भङ्कप्रसङ्गात् । उच्यते । सत्य, एतच्छास्त्रवलात् क्रियते, किन्तु शास्त्रान्तरबलात् क्रियते । यथा, पाणिनौयाः एवकारः, श्रपिकारः, इत्यादोनां साधुतां कथयन्ति। एवम चापि। एवमःकार आगमभेत्यत्रापि चोद्यपरिद्ारौ विज्ञेयौ ॥ CRAG: पदमएक्तः ॥५४॥
एकश्चासौ TTY WHIT | स चेत् पदं भवति, सोप्लसञ्न्न- कः BA! यथा, स उवेकविध्वत्तेनिः। पदमिति किम् । यन्नपताविति। सञन्नायाः प्रयोजनं, उकारोषएक्तः wae । sam इति व्यच्छरनेनासंयुत इत्यर्थ; ॥
आद्यन्तवच्च ॥५५॥
चकारान्वादििष्टं तदष्क्सञ्न्न पदम् आदिवदन्तवच्च (९) काथभाग् भवति । आदिवव्यथा, स उवे कविरशवत्तनिरित्यत्र तस्यादिरुचैस्तरामिति arr भवति। अन्तवद्यथा, श्रोते यन्तौ - त्य अन्त इति प्रग्रहकाय' भवति । अआदिषान्तञ्च creat, ताविव आद्यन्तवत् ॥
Cae: कारोत्तरो वरष्ति वंमाचख कारो्नरलविधानेति a, fefea- पुलकपाठः। वटः कारो तरो इति वणय कारोत्रलविधान, इति ग, चिकितपुम्नक- पाठः|
९ आद्यन्तवच ति Xo He पुस्तकप्राठः।
RR afafia-mfanrer
que विकारलोपौ ॥ ५९॥
qa स्य विकारलोपौ स्यातां नतु wae पदस्य । विकारस्तावत्, धूषाहाविति । लोपस्त, स ते जानाति ॥
विनाशो लोपः ॥ ५७॥
वशस्य विना शो लोपसयञ्न्नो भवति। यधा, इमनदरा THAT: । सञ्न्नायाः प्रयोजनं, TI लोप इत्यादि । awe नित्यतां केचि- दाइः। तन्निराकरणाय व्याकरणानुसारेख सू व्रभमेतदभाणि॥
अन्वादेशोऽन्त्यस्य ॥ ५८ ॥
निमित्तस्य निमित्तिनो वा अ्रन्यस्यान्वादेशो भवति । निमि तोति प्रधानं काथभागिति (५ यावत्। निमित्तस्य यथा, ₹न्धादुप्यमानच्चेत्यन्त्यस्य (९) निःशब्दस्य । निमित्तिनो यथा, अकारस्त॒संहितायामपौत्यतर सुन्ञोका इत्यन्त्यस्य अकारस्य | अन्यस्येति किं । TET त्व राजन्, Tae इत्याह, विचित्यः सोमारे न विचिन्त्या 2, इति ॥
उपबन्धस्तु देशाय नित्यं ॥ ५९॥ उपबन्धस्तु स्वदेशायै व नित्य निदे शको भवति | उपनिबध्यत- rarer)! एतस्म्नित्यधिकरणरूपः सख्थानविषयः प्रदेश
९ निमिति प्रथमकायभागिति ग, चिदित-पुस्तकपाठः। २ CANTATAS चेत्यस्याचेति Ko He पुस्तकपाठः | ए उपनिबध्यत इत्युपनिवन्ध दति क, चिङितपुलकपाठः |
१ अध्याये ५९, GAA! २३
उपबन्ध उच्यते | यथा, इरावतौत्यादि(९) qed, सोमायखै- तस्मिन्, गमयतो भवत इति च । उपबन्धे यदुक्तं तदन्यत्र न भवतोति तुशब्दार्थः । यथा, इत्याह देवी छेषा दवः सोमः । अचर वरिपदप्रतिन्यायेन पूर्वजे प्रभत्यायमिति aft: | अन्यच यो निषेधः स उपबन्धे न भवतीति “नित्य'शब्दार्धः। यथा, सदो हविष्वाने इति प्रग्रहो ग्रहिष्यते। केवलं efaera इति सर्वथा न प्रग्रहो द्यते । यथा, हविर्न खायन्त इत्ययमन्यच निषेधो इविद्वाने प्राचौ प्रवत्तयेयुरित्यत्र न प्रसरति । गम- यतो भवत इत्यादिना प्रािः। नन्वेतदनुपपत्रं । अन्यत्र निषे- we कचिदुपवन्धेपि दर्थंनात् । यथा, अध भिधुनौ भवत इत्यत गमयते भवत इत्युपवन्धप्रा्िः । न ग्रामौत्यादिना अन्यत्र निषे- धेन निषिध्यते । यधा, वायव आआरोहणवाहा इत्यत्र सोमाय- सखेति प्रािः (९) । अन्ते समानपद इत्यनेन (*) अन्यत्र निषे- घन निषिध्यते 1 अचोच्यते, ग्रामो araa मनवे इत्याटौनां कण्टो- करत्वाटेव एनिभेधः प्रसरतु, केवलं हविचने प्रग्रहो न इत्याधिको निषेधो न प्रसरत्येव। आआधथिककण्टोक्तयोः कर्टोक्ञस्य प्राबल्यात् | नलु अते Wa इत्यनयोः कण्टोक्तयेवालं, aa नित्यग्रहशेन किं । उच्यते, नितरां परिहार; । करटोक्तिरुपवन्धप्रासिभेव निवत्ते- यति । नित्यशब्दस्तु प्राघ्यन्तरमपि परिहरति । यथा, दे जाये विन्दत इत्यत्र एकव्यवेतोऽपौति प्रापि; । वनस्पते वौड्वङ्ग इत्यत
९ दूरावतीप्रषछत्यादि इति ग, विक्रितय॒द्लकपाठः। ९ खोमायसेतस्छिद्धिति प्रा्निरिति ग, विश्ितपुख्कपाठः | a समानपदे नित्यमित्यनेनेति म, चिद्ितपुस्तकपाठः।
28 तेत्तिरिय-प्रातिशास्थे
वौड़ादिगप्राधिः। एवमाद्युहनोयम् | माद्दिषेयमतानुसारेणेवं प्रपञ्चितं ॥
नानापदोयं च निमित्तं प्र्दसादिषु ॥ ६० ॥
“च'कारस्तुशब्दगदितं नजथेमन्वादिशति(९)। प्रग्रेषु wifey च नानापदसम्बन्धिनिमित्तमसंहितायामपि खकाय- सुपदिगतौति (९) प्रग्रहानुखारकाय्थे न frada (२)। यथा वच्यति, प्रो चक्रे Wt प्रग्रहौ भवत इत्यत्र प्रग्रहत्वे पकारे णोपदिषटे पदकालेपि तथेव । खादिषु च यथा, नावग्रहपूव्वं इत्यवग्रहे णानु- सखारागमे निषिद्धे पदकालेऽपि तथैव । यथा, अदैमासे देवाः । षत्वणत्वादौ तु नानापदौयं निमित्तम् असंहितायाभेव(५) कायै करोतोत्ययमारम्भः। यथा, त्तिषदिति शचिसत्। प्रवाहण इति प्रवाहनः |
यथोक्तं पुनरुक्तं चि पदप्रभुति चिपदप्रभुति ॥ ९१॥ याणां पदानां समाहारस्विपदं | कार्य्यभाजः पदस्य ठतोयत्वं विज्ञेयं । ईशं जरिपदप्रति आदियस्य तच्चिपद्प्रति, Gata’ पूर्वोक्ञविधिं(५) करोति i अविशेषेण afacenafa (९) पुनरुक्त
१ नजमन्वादिषति इति ख, चिद्धितपुखकयाढठः। तदथेमन्वादिश्ति दति क, चिद्कितपस्तकपाठः।
९ खरकायमुपदिभतोति क, चिद्ितपुख्तकपाठः।
₹ प्रग्रहालुखारकाथं franz इति ग, चिद्धितपस्तकपाठः।
४ निमित्त सुंहितायामेवेति ख. चिङ्कितपख्लकपाठः। Xo He पलकपाठञख |
४५ परवविधिमिति ग, विह्ितपस्तकपाठः।
९ सखविष्टषशाय तत् जिपदप्रभति इति ग, चिक्ितपसकपाठः। सखविरेषणं यत् तत् विप्रदप्रभति इति द° ao पस्तकपाठः।
१ अध्याये € १, सूतम् | २५
चेत्। तथा fe, लुप्यते त्कार एकारोकारपूव्व' इत्यनेन प्रथमकार्ड cia देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽख्िनोरित्यत् अकारे GA तदेव वाक्य, वाजयपेयेष्यलोपं बाधित्वा तत् तथैव भवति, तरिपदप्रश्तिललात् । उभावामित्यत्र सुपथा राये अस्मानि- ल्येतत् | Vga जातवेद समित्यत्रापि तथेव | तथा शन्ते वायुरि- Wa स जातो गर्भो असि रोदस्योरित्येतत् | करुरमिवेत्यतापि(९) aaa । ब्राह्मणवाक्येषु तु तरिपदमावादा काय्यं भवति । ब्राह्मण वाक्येषु पूव्वस्थस्थेवोक्म् ।(९) यथा, इ मामग्टभ् णबित्यत्र wari स्पहयदणा अग्निरित्येतद् वाक्यम् । उतक्रामेत्यत्रापि तथैव भवति । कायभाजः पदस्य ठतोयत्वमिति faq! ये ्रन्तरिचेये दिवि तेभ्य aa । येन्तरित्वं ये दिवि येषाभिति रुद्र।ततमानुवाके । प्रशतोति किम् i त्वमम्ने रुद्र इति याज्यायां दिवस्परि प्रथमं oa अग्नि- रिति tary! अम्नयेऽत्रवत इत्यत्र इतः प्रथमं oH अग्निरिति पुनरुक्त सत्तथैव भवेदितिवेत्, मैवं । चरिपदमात्रादेव तथाभाव इति नात्र वकं ga! किन्तु जन्ने सरस्फानस्थान इति जन्ने ग्रहणसामध्योत् (२)। अन्यधा तख वेयथ्यौत् । पदवोप्ा अष्यायपरिसमा्ि वयोतयति ॥ |
इति faaraca प्रातिशाख्यविवरणे प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
5
१ aces at खवापि इति ग, चि्ितपुखलकपाठः।
₹ पूरव स्खयैवोक्तेरिति ख, ग, चिक्छितयुसकपाटः। ₹* ye पुरक पाठ । ~ [| ~ LY
fam जज्नेषस्फान इति जश्चग्रडणसाधम्यात् इति म, विदित पुस्तकपाठः |
9
नेत्तिरीय-प्रातिशारण्ये
~ >०*००---
दितौयोऽध्यायः | अथ WTO: ॥ १॥
उक्तो वणंसमा््रायस्तेषां वर्णीणां कौटक् करणं, कथं वा उपलबििः(९) इत्याकाडलच्तानन्तरं तत्रिरूप्यत इत्यानन्तव्यार्थः, Sey शब्दः | अथवा दत उत्तरं यदच्यते(र) तच्छब्टोतूपत्तिरित्यधि- कतं (२) वैदितव्यमित्यधिकारार्थः। शब्दो नाम ध्वनिः, व्णना- मकारादौनासुपादानकारणं, तदुत्पत्तिजंन्म, उपलच्धिवौ । यथा उदकस्य दर्शनात् YHA भूमौ जलमस्त्येव तत् खननाद् दृश्यते तदत् (५) सेयसुच्यत इति सूत्राथैः ॥ वायु शरोरसमोरणात् कण्डोरसोः सन्धाने lB
वायुम् अग्निः समोरयति इति वायुशरौर, तथाभ्रूतात् 'समोरणात् प्रेरणात्, अरभिघातादित्यथेः। “कण्डारसोः', “सन्धाने मध्यदेशे, शब्दोत्पत्तिर्भवति (५) । frat चैवमस्ति (९),
Valea कारणं कथं वा तदुपलब्धिरिति ख, चिद्ितपुखलकपाढठः, इ० Yo पुलकपाठख | alert करणं कथंवा तदुपलब्धिरिति ग, चिद्ितपुस्तकपाठः।
२ यद्रच्यतीति क, चिदधितपुस्तकपाटठः।
२ तच्छन्यात्पत्तिरित्येतदधितमिति ख, ग, चिद्ितपुखलकपाठः, ९० Ho Gam Wise |
ठ aad श्ब्दोत्पत्तिरिति ग चिद्कित पुलक Wa: पाठः|
५ भवतोति इति ख, चिद्ितपुखलकप।ठः, to म्” एखकपाठञ्च।
९ frat चैवमस्ति इति ० ° पुलकपःठः।
र TAs 2, TAF । २७
(९) मनः कायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतं |
मारुतस्तूरसि चरन् मन्द्रच्ननयति स्वरम् ॥ इति । (र)
वायुश्च WY वायुशरोर, तयोः समौरणं, तस्मात् । Wa ATE: वायोः WHS सतः समीरणं, तस्मात् शब्दोत्यत्ति- रिति । अत्रेत्थं (समासः, राजदन्तादित्वाच्छरौरशब्दस्य (५) परनिपातः | शरौरे वायुः, वायुशरौरं, तस्य समोर णं, तस्मात् । अस्िन्मते वायोः समौरणकन्तत्वभेव, न तु क्त्वं ॥
स्य प्राति त् कानि भवन्त्युरः कण्डः शिरो मुखं नासिके इति ॥३॥
(तस्य' प्रकतस्य शब्दस्य, उरःप्रशतोनि सथानानि (५) श्राति- aqatfa, भवन्ति। श्रतिखुत् प्रतिष्वनिः, तस्य सम्बन्धोनि श्रातिखुत्कानि'। संते कण्ठे नादः क्रियते रतदादिना सूतरचेण शब्दस्य चै विध्यसुच्यते, नादः, Wai, हकारः, च इति | तावच्रादलक्तणमाह,
९ आद्या बद्धा समेत्याथोान् सनों युक्तं विवचयेति ग, विष्ठित पुलकेऽधिकः पाठः |
९ किच्च । आओकाश्वायुप्रभमवः रोरात् समद्ररन् वन्मुपैति नादः । स्थाना- रेषु भ्रविभन्यमानो वशं लमायाति स एव शब्दः | दूति नैयायिके। इति ग, चिकितपुलकेऽधि कः पाठः|
द तचे स्थमिति क, ख, चिद्ितपुकपाठः, temo पुरूकपाठख् ।
४ शरोरद््ेति Ko He पुरकपाठः।
४ उरःभ्रमतिस्थानानि दूति क, विद्ितपस्तकपाठः |
Qc तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये
daa कण्टे नादः क्रियते ॥ ४ ॥ ‘Sad we’, यः शब्दः (क्रियते, सः “नाद 'सञ्न्नो भवति । TAMA: प्रयोजन, नादोमुप्रदानमित्यादि ॥ ;
विड़ते श्वासः ॥ ५॥ ‘free’, कण्डे यः शब्दः क्रियते, सः Sata’ eer भवति । सञ् न्नायाः प्रयोजनं, श्रघोषेष श्वास इति ॥ मध्ये चकारः । ९॥ संहतविषठतयोः “मध्यं ' मध्यमप्रकारे, यः शब्दः क्रियते, स हकार'सञन्नो भवति सञन्नायाः प्रयोजन, हकारो ह चतुर्थे म्बिति ॥
ता TUG ॥ 9 ॥
व्णीनां प्रक्तयः, वर्णंप्रक्तयः' । ता वरंप्रकषतयो भवन्ति ये नादणश्वासष्टकारा SMT: । नादप्रकतयः केचिद साः, ष्वासप्रक- तयोऽन्ये, हकार प्रकतयोऽन्ये | यथा, MATA घटशरा वादयः। यथा वा, तन्तुप्रक्लतयः पटाः । ननु सव्वेनान्नः प्रक्रतपरामर्भकत्वात् (\) नादण्वासहकारेषु॒प॒ंलिङ्गेषु परामाहषु (९) सत्सु ता इति स्त्ीलिङ्कप्रयोगः (२) कथं साधुः । उच्यते। निंशनिर्हिश्य-
९ प्रकूतपरामभिं लादिति ख, चिङ्ितपुखलकपाठः। प्ररतपरामरिलेनेति दू» Ho WARTS: |
९परामणितेष इति ख, चिद्ितपुखकपाढः |
र लोलिक्गनिर्दे्र एति ग, चिशितपुखकपाठः।
२ अध्याये ८, ९, १०, सूचाणि। RE
मानयोः(९) एकतामापादयन्ति सव्वनामानि कामचारेण afar तासुपाददत इति महाभाष्यवचनात्(र) प्रयो गसाधुत्वमध्यवसौ- यते। तस्मादन्योन्यान्वयसम्भवः (र) ॥
नादोऽनुप्रदानर खरघोषवत्सु ॥ ८॥
“स्वरेषु “घोषवत्सु, च वरेषु, "नादः", “अनुप्रदानं, भवति | अ्रनुप्रदौयते waa वणं इति श्रनुप्रदानं' मूलकारणं । अनु- प्रदौयते उपादौयते जन्यत इत्यर्थः ॥
खकारो SAG ॥ € ॥ इकार चतुर्था “हचतुर्थाः', तेष, वणेषु, हकारः, अनुप्रदानं भवति। ननु सञ्न्नाविधानक्रमभङ्गानत्राचेदं(*) सू्रमवतरति | A ^~& ~ मेव । घोषवत्खिति सामान्यात्रादो हचतुयषु च प्रसज्यते इत्यतिप्रसङ्(*) परिहाराधंत्वादवतरव्येवेति वदामः ॥ अधोषेषु सः ॥ ९०॥
घोषेषु" वणषु, श्वासोऽनुप्रदानं भवति ॥
९ निर्दिंश्जमानप्रतिनिर्दिंश्यमानयोरिति ख, ग, चिद्छितपस्तकपाठः, Xe म्» परकपाठख्च।
२ मदाभाष्यकारवचनादिति ग, चिदक्कितएुस्तकपाठः।
२ तस्ादन्योन्धान्बयः सम्प्रवति दूति ख, चिङ्ितपुस्कपाठः, to yo एुस्लक- Use |
ट ऋमभङ्गप्रसङ्गानत्रवेदमिति इ, Wo एस्कपाटः |
५ tfaree दृति क, ख, ग, चिद्धितपस्तकपाठः।
३२० तेत्तिरोय-प्रातिशाख्य भूयान् प्रथमभ्योऽन्येषु ॥ १९॥
सात्रिध्याच्छास इति लभ्यते । “प्रथमेभ्यः, “अन्येषु घोषेष्,(र) श्वासः, “ary अधिकः, भवति ॥
FAT MATYAS ET (९) नातिव्यस्तम् ॥ १२॥
‘Taq ‘Sess “श्रोटदनुः, "अत्युपसंहृत" अतिसं fae, “नः, भवति | (अतिव्यस्त' अरतिवि्ठतं च, ‘a, भवति । ओ्रोष्टौ च चन् च, Wee! दन्द प्राणितूसे नाङ्गानामित्येकवद्नावः । तदेकस्मित्रभयथा न शक्यते कत्तुमिति योगविभागः(९), अकारे नात्यपसंहृतम्, आकारे Fa च नातिव्यस्तम्, इति ॥
ओकारे च ॥ १३॥
‘TATU हनुमात्रकाथान्वादेशकः | Wears परसूत्ैण विशेषविधानात् । “tart, उच्चायमाणे हन् अतिव्यस्ते न Waa tl
ओष्ठौ TTA TAT ॥ ९४ I
सात्रिध्यादाकार इति लभ्यते। ्रोकारे कायं श्रोष्ठी, उप- संहृततरौ, स्यातां । तुशब्द ओष्ठयोः पू््वोक्तविधि निवारय-
९ अन्येष्वधोषेषु इति ख, ग, चिञ्ितपुलकपाठः, द° ae पुलकपाठञ्च। ९ Aare wanes इति ख, चिकरितपुखकपाठः।
५ योगविभागः are <i to मु° पुरूकपाठः।
२ WMATA १५, १६, १७,१८,स्जराणि | १
तोति) वररुचिरुवाच । माहिषेयस्त, बभाषे, बन्धोरि- त्यादिकमोकार सबव्यच्ननं व्यस्ततो निवारयतोति ॥
€ तका इषत् प्रछष्टावेकारे ॥ VY II प्रकष्टावित्यवर दिवचनेन प्रकतावोष्ठौ wea) “एकारे,' ara, Brey “ईषत् प्रकष्टौ,' स्यातां । प्रकटता, सत्रिक्तष्टता ॥
~ उपसङततर न् ॥१६। सान्निध्यादेकार इति लभ्यते। एकारे काय्य ‘ea’, “उप- संहृततरे, भवतः। अतिशयनोपसंहृते उपसंहृ ततरे ॥
जिह्णामध्यान्ताभ्यां चोत्तराज्जम्भ्यान्त्स्यशंयति ॥ १७॥ एकारे काय्यं 'जिह्वामध्यान्ताभ्य।म्» “उत्तरान् WANA,” ‘anafa स्फशेदित्ययेः। पालयतोत्यादिवत् art रिच् mary इति हनुमूलप्रान्तप्रदेणान्, इत्यध; । मण्डूकाक्ति- न्यायेन ‘Ware एकारमाकषंति। जिद्वाया मध्य, (र) तस्य रन्तो, ताभ्यां, जिद्नामध्यान्ताभ्यां ॥
उपसंहततरे च जिह्ायमुकारर्कार रकारषु TATTAL ETA ॥ १८॥ “चशब्देन इन्वोरन्वादेशः (२) । ऋकारे ऋकारे लकारे च
१ तुशब्दः पवीक्विधिमो छयोनिराकरोतीति a, चिहितपुस्तकपाठः |
र् जिहाया मध्य fasraufata te qo पुसकपाठः।
२ चशब्द ₹न्वोरन्वादेशकद्ति ख, ग, चिश्कितपस्तकपाठः, to सु° पुखक- Wiese |
३२ . तैत्तिरौय-प्रातिशाख्ये.
कां हनू "उपसं हृततरे', भवतः, favre aay’, “उपसंहरति fafatq | ‘aay’ इति दन्तपडज्ञे रुपरि्टादुचचप्रदे शेष, इत्यधेः | नन्वरसकारपरे इति लच्षणासम्भवादकारकां रल्कारेष्िति कथं सन्धिः साधुः। सत्यं । नेतल्लक्षणात् किन्तु शास्रान्तरबलात् ay | एवश्कारल्कारो इस्तावित्यत्रापि विन्ेयम् ॥
‘\ एकषामनुखारखरभक्योश्च ॥ ९८ ॥
‘var: पूरव्वाक्ञविधिमन्वादिशति। यथासङ्ख्येन 'अनुस्वारख रभक्तयोः', पूर्व्वोक्ञविधिभंवति । अनुखारे eared संहारः, खरभक्तो जिद्वाग्रस्य वखेषूपसंहारः, एतत् “एकेषां, मतं। अन्येषान्तु मतम्, अनुखारस्यानुनासिकमातत्व,
~ 0 तच्चिन्त्यं सख रभकष क्टंकारतुल्यत्वम्, इति | तच्चिन्त्यं (*) ॥
अनादेशे प्रण्यस्ता जिङ्का ॥ २०॥ aa जिहाप्रेण जिद्वामध्येनेत्यादिः ‘waren,’ अनुपदेशः, aa विषये, भ्रर्छस्ता, ‘fret, तुष्णौग्धूता भवति । प्रकषण न्यस्ता प्रण्यस्ता । यथा उपमा। नन्वनादेशे सर्व्बकरणानां quitarafee: किमर्योयमारण्भः । उच्यते, एकारस्य fret मध्यान्तनिष्यायत्वमस्तोति (९) तदवयवस्याप्यकारस्य तथात्व-
१९ क रतुत्यर्वमिति वरर्चिरचितं तदिन्त्यमिति a, विद्धितपुलकपाढठः, द्ण्म॒न्पललकपाठञ्च। कऋकारतुल्तल्वमिति वररुचिमत तच्ञानित्यसिति ख, चिङित- पुसतकप्राठः।
२ जिदामध्यान्तभ्यां निष्णाद्यत्वमिति ख. चिकितपुस्लकपाठः। जिकमध्यान्त- निष्याद्चलमिति <> ae चिद्धितपुस्तकपाठः।
२ WAT २१, २२, २३, सूत्राणि । RR
मस्तोति (\) warcaatatang (र) अन्यत्राप्यथेत्यादौ aaa प्रसज्येत । तच्वानिष्टं। aangfefa afcerc: | न श्रादेशः, अनादेशः, तसन्, उपदेयाभावे, इत्यर्थः ॥
अकारवदोष्ठौ ॥ २९॥ सात्निध्यादनादेश इति लभ्यते। शओ्रोष्ठयोर्यवरानादेशस्तच् “श्रकारवत्' Wat यथा, तधा “Arey, भवतः, ara ea तराविव्य्धंः। यथा, इन्द्र इति ॥
मिव तालौ जिह्णामध्यमिवणे ॥ २९॥ ‘sau’, कार्य, “जिह्वामध्यं ', "तालो," उपसं हत्तब्यं । यथा, दषे त्व । जिद्वायाः मध्यं, जिद्वामध्यम् ॥
क एकार च ॥ RS Il ‘var: पूर्य विधिमन्वादिशति | “रकारे', कां, fret wa तालावपसंहत्तव्यं । ननु, विधौ समाने पथक् सूता- iy ~ न जिद्धामध्योपसं wa: किमधः। उच्यत, इवण यथा जिद्वामध्योपसंहारः, न खल्वेवभेकारे, किन्तु ततो न्यून इत्यर्थ; । कुतः, अकार मिञितल्ादेकारस्य, रकारस्य च तदटेकदेशत्वात् जिद्वामध्य- निष्याद्यच,() नतु खतः। अत एव सोपाधिकल्ाद्ूनत्वोष-
१ तद्ववश्याकारख् तथालमलि इति to wo पुखलकपाठः |
९ अकारत्वसाम्यादिति म, चिक्ितपुल्लकपारः। to yo पुरकपाढख।
2 जिङ्। मध्यान्ताभ्यां निष्पाद्यतलमिति ख, चिद्धितपुखलकपाढठः | जिङामध्यान्त- frargfafa xe qo पुरूकपाढः। तदेक देवात् तन् खानल्वमिति क, चिङ्कितपुललकपाठः।
५
28 तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
पत्तिः। ईषत्प्रकष्टा वित्यादिसूचरचरयेण एकारस्य स्थानकरणे निर्दिष्टे। दह तु ततोऽन्यथेव(९) निर्दि श्यते । तदेकस्मिन्(र) उभयथा कर्तुं न शक्यते, विरोधात् । तस्मादत्र योगविभागः क्तव्यः, TAA ACAI, सव्यच्नने तेतत्, इति । कुतोऽयं नियमः। उच्यते, एकार इति areata सत्यां प्रथमम- व्यच्ञननस्येव ग्रहणं मुख्यं । तथा सति प्रथमप्रतोति तस्मिन्(र) प्रथमं लक्षणं gaa! सव्यद्ननेषु (*) पारि शेष्थादेतदिति विज्ञेयम् ॥ ओओष्टोपसर्धदार उवणं॥ २४॥
“उवे, काये, 'ओष्ठोपसं हारः, भवति । TATE: पूव्व- aq wanvarara, किन्तु सत्रिक्ष्टाषेवोष्टो दौोर्घौ स्याता fafa) वच्छते। uniter तुपसंहततरावित्यत्रापि विन्नेयम् | यथा, उलूखलबुप्रो TT: | ओष्टयोरुपसंहारः, ओष्टोपसंहारः ॥
एकान्तरस्तु सरववैच प्रकतात् ॥ २५॥
सातरिष्यादोष्टोपसंहार इति लभ्यते | waa श्रोष्ठाखरेषु “प्रक तात्' ओष्ठोपसंहारात्, एथगोष्ठोप सं हारः कत्तव्यः। स चेत् “एका-
९ ततोन्यत्तसमैवेति क, चिक्छितपुलकपाढः, ० Ho पुसकपाठञच | २ तदेतस्खिन इति म, चिद्धित पुखलकपाढठः | ` ९ प्रतौतसख्ित्चिति to qo पुखलकपाठः | ४ सव्यञ्चने रति ख, ग, चिकित पुखलकपाठः | इ० He Tease | ५ Dare खातामितिश्तिक, ग, चिद्कितपलकपाढः |
२ WA २५, सूत्रम् | ५
न्तरः' एकान्तर इति माचाकालब्यवेत इत्य्थः.९) | एकमात्रा(९) अन्तर, व्यवधानं, यस्य असौ | एकान्तर इति एथगोष्ठोपसंहारस्व विशेषणम्। “तु'णब्द ्रोकारपरत्वे एकान्तरत्वनियमं निवत्तंयति । उदाहरणानि waa way watafafa सु vata: अधो ओषधौषु । बाइवोबंल । तनुवौ dra! चतुर्होता । ननु, यो्शमित्यवानुखारस्य मात्राकालः, शकारस्याश्मात्रा- कालः, WAM सत्यकान्तरत्वाभावात् कथं एथगोष्टोप संहारः(२)। उच्यते, शते पञ्चाशन्धायेन सिद्धयति। अध्यधैमात्रते एकमा व्रत्व(*) सुतरामस्ति। तेन ae भवति । afar न निषिध्यते। सखायोगव्यवच्छेदकलत्वारे कशब्दस्य । अत एव बाइवोबेलसुरुदोरोज rated ददिरोषठत्वं (५) मुख्यं, किन्तु स्फ्रितत्वं | उदाहरणच्चाभासतया दर्भितं। तदहि ae fare इत्यत्र ककाररे फाभ्यामुत्तरयोरुकारयोः कथं एथगोष्ठोप- संहारो न भवति। अहारैमातव्यवायसग्भवात् । मेवम् | wa(®) ककारसकारोत्तरयोरुकारयोस्तावन्र एधगोषता । एत-
९ मायाकालब्यवाय सत्यं इनि क, चिद्धितपुलकपादः। माचाकालब्यवाय- इति लभ्यते इति ख, चिद्कितपुसूकपाखः, <> Ho पुख्कपाठञ् |
९ ear aia fa a, चिद्धितपुलकपाठः।
९ श्यगोष्टोपरुहारत्सिद्धिरिति ग, चिक्ितपुस्कपाठः। श्यगोषोपसंडार- fefafcfa ख, चिद्धितपुखूकपाठः। to qo पुर्कप्राठख्।
9 अष्यदं मा वलेपयेकमावलमिति ख, चिद्ितपुखकपाठः, xo Ho पुखकपाटञ |
४ facteifafa ख, चिकितपुरकपराठः। ददिरोष्टलमिति क, चिद्धितपुखक- पाठः |
€ तवेति क, चिङ्ितपुखलकप्राटः।
३६ तेत्तिरोय-प्रातिशा्ये
कच्तणासन्भवात् ! रेफादुत्तरस्य तु प्रकलतात् एथक्त्वाभावा- त्राय विधिः। किन्तु मध्यखसकारोत्तरादुकारात् wea | तथा सत्येकान्तरत्वाभावस्तद्वस्थः(\) एवेति लच्षणमिदमव्यभि-
चरितम् ॥ अरकारादरमेकारौकारयोरादिः॥ ९६ ॥
शेकारस्योकारस्य च “आदिः, अकारा, भवति । अकारस्यारैकालसम इत्यथः । अकार स्याम्, WATT ॥
संडृतकरणएतरमेकेषां ॥ २७॥
सािध्यादकाराशमिति लभ्यते | ‘wast, मते तदकाराशै “संतकरणतर, भवति । संततानि, सत्रिक्ष्टानि, करणानि, यस्य तत्, संहतकरणम् । अतिशयेन संहतकरणं, संहतकरण- तरम् ॥
Ly © ~ इकारोध्यद् : पूवस्य शषः ॥ RTM
“पूवंस्व' Gara: | अधस्तारैकारौकारयोः we चरितत्वात् | “अध्यचैः,' शकारः, Taree, “शेषः, भवति | अधिकम यस्याऽसावध्यचैः ॥
उकारस्तृत्तरण्य ॥ RE ॥
‘Sate ओकार स्येत्यर्थः | ware: ‘sare,’ भकारस्य
१ रकानराभावसतदवस् एति ख, ग, चिकितपुस्तकपाठः, Co He पुरकपाढ्ख्च।
२ श्रध्याये 2°, २१, ३२, सूत्राणि | , > शेष (*) भवति | यथानयोरुभर्योरप्यादिरकार एव, तद्दिकार- एव(र) शेषः प्रसक्तः । तत्रिषेधति ‘q शब्द; ॥
अनुखारोत्तमा अनुनासिकाः ॥ ३०॥ (अनुखारः,' च ‘saa, च ्रनुनासिकाः, भवन्ति।
नासिकामनुवत्तंन्त इत्यनुनासिकाः (२) यथा अनुस्वारः, योरशम्(*)। उत्तमा, were होतारम् | प्राञ्चमुप(*) ॥
खराणां TATA TTT स्थानं ॥ २९॥ “स्व रार्णा,' ‘aq wea, भवति, यत्रोपसंहारः' स्यात् । 'उपसंहारः' नाम संश्चेषविशेषः(९) ॥ यदपसरति तत् करणम् ॥ ३९॥ सात्रिध्यात् खराणामिति लभ्यते। स्वराणां ‘aq करणं, भवति, ‘aq,’ खरान् “उपसंहरति प्रापयति खस्थानम्(°) । यथा, जिद्ठाग्रखकारल्कारत्यादि |
९ खोकारष्ेष रति xo qo पुकपाठः |
९ श्चादिरकारलददिकार एवेति क, चिङितपुखलकपाठः।
२ भवन्तीति क, चिष्ितपस्ठ कंधिकः पाठः |
४ aw ग्टातौति ग, चिद्धितपुख्लकपरादः।
% प्राश्चमित्थादि इति ग, चिदितपुरूकपाढठः |
९ sire षविश्टष इति Ko Ho TEATS: |
® भ्रापक्ति aa wrafate क, चिद्धितपस्लकपाठः। प्रापथति तत् करश.मति ज, चिकितपस्तकपाठः, To Fo पुस कपाट |
रे तेत्तिरौयप्रातिशास्ये अन्येषान्तु यच स्यशंनं तत् सानम् ॥ ३९ ॥
स्वरेभ्यः “अन्येषां वर्ण नां, “तत् खानं," “यच खनं, भवेत् I अतर VATA TAI कष्यते | स्राणान्तु पुरस्तात् Tay विशेषः कथितः | उपसंहारस्पर्भनयोः शब्दशक्या विशेष एव विदुषा(९) विज्ञेयः | "तु"शब्दः स्रनिठल्य्; । अथवा अनुखार- सरभक्तयोव्यंच्ञनवत् (९) स्पशमाचनिवत्तकः (९) इति मादह्िषेय- भाषितम् ॥
येन स्पशं यति तत् करणम् ॥ ३४॥
सात्रिध्यादन्येषामिति mati सरेभ्योन्येषां वणोनां ‘aq करणं, भवति, भ्रष्येता येन, व्यच्ञनानि “सख्शंयति प्रापयति स्थानम्(*) ॥
दनुमूले जिङ्कामूलेन Hat स्यशंयति ॥ दे५॥
“कवे, saree “जिङ्नामुलेनः' ad" “हलुमूले' “anf
१९ उपसंहारस्य MAG! स्छानविश्रष एवेति क, विङितपस्तकपाठः। उपः सेडारस्पर्भ् नयोः शब्टशज्या faust विदुषा इति xo wo पसलकपाठः, ख, चिकित- पस्तकपाठसख |
२ अतसरारभक्यो यं ञ्जनलादिति ख, चिकितपुस्तकपाठः |
द स्शनमावलनिवतेक दूति ख, विकितपु्तकपाढठः। स्यष्ंनसा चकलनिव- क द्ति XO Ho Tears: |
४ प्रापयति aa करणमिति ग, चिङ्ितपुस्तकप्राठः, xo Ho पुशलकपाटस्च। प्रापयति तत् स्थानमिति ख, चिद्कितपुष्तकपाठः |
२ अध्याये ३२६, BO, २८, 24, ४०, सूचाणि। २९
यति' प्रापयेदित्यः। wale, हतुमूलं, तस्मिन् । मूल इति MATA AAT चनम् (९) ॥
तालौ जिह्ामध्येन चवे ॥ ३९॥ ‘aan, ara, “जिद्वामध्येनः' वर्णान् (तालौ, स्मशयेत् ॥ जिह्ायेण प्रतिवेष्टय Hala रवे ॥ २७॥ '्टवगे,' काय्यै, जिह्वाग्रेण," aq “मूरैनि,' स्पशंयेत्। fa क्रत्वा, योग्यत्वात् जिन्नाग्र,(र) प्रतिवेश्च' wae) “मूं - शब्देन वक्तविवरोपरिभागो विवच्यते ॥
fret तवमे दन्तमूलेषु ॥ Be | ‘aaa, कार्ये, जिह्वाग्रेण," वर्णीन् "दन्तमूलेषु, AMAT ॥ ओष्ठाभ्यां TAT ॥ ३८ ॥
“पवग, काय्य, “Wena अन्योन्यं ख्शथयेत्। अत्रोत्तरोष्- खानं उत्तरत्व साम्याटेषां स्थानानामधरोष्ठः करण ॥
तालौ जिहामध्यान्ताभ्यां यकारे ॥४०॥
"यकारे कारं, “जि ह्वामध्यान्ताभ्या, (तालो, सखर्श॑येत्। जिद्वायाः मध्यं, तस्य अन्तो, ताभ्यां, जिद्वामष्यान्ताभ्यां ॥
१ तकन्, मूलमिति जात्य पेचमेकवचन मिति ग, चिकितपुख्तकपाठः। afer | MAG चयामेकवचनमिति Lo Ho पुखलकपाठः। ₹ भोग्यता तज्जा प्रमिति ख, ग, विक्रितपुस्तकपाडः।
४ ° तैतन्तिरोय-प्रातिश्राख्यं
रफ जिङ्ा्रमध्येन प्रग् दन्तमूलेभ्यः ॥ ४९॥ “रेफे, काय्य, faa, “दन्तमूलेभ्यः,' प्रत्यक्” स्पशे- येत्। ‘were’ इति अभ्यन्तर उप्ररिभागे (९), इत्यधेः । यथा, प्रत्यगामेत्यन्तरात्मा(र) प्रतीयते ॥
दन्तमूलेषु च लकारे ॥ ge
‘ar जिद्राग्रमध्य WARTS षं ति(र) | लकार," काय्य, जिद्राग्रमप्येन “दन्तमूलेषु, प्रत्यक् AT, | अयमर्घः, लकारस्य दन्तमूलप्रत्यासतव्रप्रयकूप्रदेशस्थानमिति(*) विज्ञेयं ॥
ASTANA दन्तैर्वकारे॥ ४३॥
"वकारे काय्यै, अध रोष्टान्ताभ्याम् “उत्तरदन्तायेः(५), सद सपर्भयेत्। “दन्तैः इतिखथाननिद् गः। ्रोष्ठान्ताभ्याम्' इति करणनिदंशः ॥
स्यशंस्थानेषू काण अानुपूर्वयण ॥ ४४ ॥
Kara,’ अआलुपुव्येण यथाक्रमेण, 'स्परस्थानेषु, SAT iat भवन्ति। यधा, जिद्वामूलोयः, कवगंस्थाने । यः काम-
९ खभ्यन्तरमृपरिमागे इति क, ग, चिङ्कित पुलकप्राठः |
२ प्रत्यमात्मेत्यभ्यन्तरात्मेति क, चिद्ितपु्तकपाढः |
र प्रत्यक्लमन्वादि्तोति ख, चिङ्ितपुलकपाठः, Lo Ho THATS |
४ दनमूलपरत्यासद्वप्त्यगकरप्रदे्स्ानसितोति ख, चिक्रितपुखकपाढः। Xo Fo पलकपाठस्च। दन्तमलप्रत्यासत्रपरद णस्धानमितोति क, fafearqaaure: |
५ उपरि दन्ताग्रशेति क, चिद्धितपुस्तकपाठः।
२ WAG ४५, ४६, ४७, सूत्राणि । ४१
येत । WAT, WMA! मधुश माधवश्च । षकारः, टवग- Ga! अष्टाभ्यः खादहा (९)। सकारः, तवगेस्थाने । स्तना- उपरवाः (९) | उपश्यानोयः, पवर्गस्थाने। यः पापना इत्यानु- yay विज्ञेयं ९) । अनुपूब्येनियमात् पञ्चसूमसु Say हकारो- ऽवशिष्टः। तस्य विधिसुपरिष्टादाचष्टे ॥ करणमध्यन्तु विडतं ॥ ४५॥
तेषामा "करणमध्यन्तु” fred,” भवति। स्पशानां
करणसाधम्य निहत्तिपरः(*) “तु"शब्दः करणानां मध्यं, करण-
मध्य ॥ कण्टखानौ इका रविसर्जनोयो ॥ ४६ ॥
'हकारविसजंनोयौ,' ‘aware, भवतः (५) । कशठः, स्थानं
©
ware, aarat (€) । अनयोः करणशाभावः। अहरह विधौनिनां ॥
उदयखरादिसस्थानो दकार एकेषां ॥ Vo ‘gaat, मते, ‘are’, उदयस्वशादिसखानः' आमन
उपरि खरादिसस्थानः, भवति, इति arcadia । स्यादेतत्।
१ अष्टावष्टाविति ग, विद्छित॑पुस्तकपाठः |
९ ufara दति ग, चिद्ितपुस्तकं भिच्रपाठः।
र आनू, आन्तपुवय विचेयाः इति च xo मु० Jo पाठः
8 करशसाम्यनिष्टत्तिकर दृति क, बिशितपुस्तकपाठः। करणसान्धं निहत्निपर~ इति ख, विदितपुखलकपाढः, to qo पुखकपाढख |
५ कष्डस्ानो ख्य)तामिति a, ग, चिकितपुलकपाठः, to qo पुखकपाढस।
९ satay कष्टस्थानाविति ग, चिक्ितपुखलकर्पाठः |
é
8 तैत्तिरीयप्रातिशास्ये. -
श्रादिना ससान Lae शेषस्य खानान्तरं (९) saat । तदप्य कार इकार उकारे (९) नास्ति। तथा सति खरस्य आदित- एकभेवस्थानमिति, (°) आदि शब्दवैयर्य' स्यात्। खरसस्थान- इतयेतावतेव सिदेरिति()। मेवं! सन्धयत्तरेषु शेषस्य स्थानान्तरोपपत्तः। इकारोऽध्यद् इति सूत्रदयेन शेषभूत- वणेव्यक्तौ(*) तयो स्थानान्तरमपि सिदभेव(९)। रवनैकारौ- कारयोरपि व्याकरणे शेषस्य स्थानान्तरं विहितं विन्नेयं । सन्धात्तरत्वाविशेषादनयोः (*। ननवेवमप्यङहविसर्जनोयार्ना करठ इति सश्यत्तरादावकारस्यापि कण्ठस्थानलात्तेन ससथा- नते waar (२) पूव्वसतोक्ेन पौनरुक्यमस्य सूत्रस्य स्यात्। मैवं मस्थाः। एकारौकारयोरादिवत्तिं नः(«) अकारस्य केवलस्य च विशेषोऽस्ति। केवलस्य कर णम्, ओष्ठहनु, नातिव्यस्तं, नाल्युपसंहतच्च | सम्यक्तरादौ वर्तमानस्य तु संहतकरण- तरं (°°) । तस्मात् स्थानकरणयोः सहचरितत्वादादिसखथान-
९ स्थानान्तरत्वभिति द° ° पुस्तकपाठः |
R तदण्यकारेकारोकारोष दति ख, चिङ्ितपुसलकपाठः, इ° Ho Feng |
द सखरस्यकसेव स्थानमिति दति क, ख, चिद्कितपुस्तकपाठः, ° wo पसलकपाठख |
दत्येतावत॑वाथेसिद्भरिति इति xo म्० पुस्तकपाठः |
५ खबदयेन CHT aa: शेषभतवणंगयक्तो इति ग, चिद्ितपस्तकपाढः।
ई प्रसिद्धमवेति ख, ग, चिद्ितपुखलकपाढठः।
© सन्धाचरत्वाद विश्ेषादनयोरिति क, चिद्कितपुलकपाढठः।
८ तेन समानस्थानत्वे कथ्यमाने इति ख, चिद्ितपुलकपाठः, Xo Ho पलक- पाठटख्च।
€ रकारौकारादिवक्तिन इति ख, चिद्कितपुखलकपाठः, co qo पुरंकपाठञ। श्चोकारेकारयोरादिवत्तिंन दति ग, चि्धितपुलकपाटः।
qo संतकरणशमिति ग, चिद्धितपुष्तकपाठः।
२ अध्याये ४८ ४९, सत्रे | ४२
इत्यक्ते आदिसमानस्थानकरण इति विज्यं किच्च पूवव सूत करणाभाव Sam | अत्तु करणवत्वमपि बिद्यत इति मता- न्तरमुपपद्यते, न aware! यथा, तिम्महेते । यावती- वसामहे । अग्निहोत्र जोति । सम्प्रयतोरहौ(१) । ` ‘sea’ शब्दः, SUI: | Seas खरख, तस्य whe, तेन Walt, उदयस्वरादिसस्थानः (र) ॥
पूवान्तसस्थानो विसजंनोयः ॥ ४८॥
विसजनोयः', आतमनः पूव्वेसखरान्तेन सस्थानः" समानस्थान- करणः, भवति । safe पूव्बखरान्त इति () सन्ध्यत्तरमुच्यते । खरान्तस्य भित्रखानान्तरत्वाभावात् (*। यथा, अग्नेः I ब्राह्मरेरायुष्मत् |! .बाइवोर्बलं । Wat! Fae अन्तः+ तेन, सस्थानः, पूरव्वान्तसस्थानः ॥
नासिक्या नासिकाखानाः ॥४९॥
नासिकया? यमाः, नासिकाखानाः, wafer! यथा, रुक | a MRT | रत्नमभजन्त । पामानं ॥
१ सखम्यथतौरडाविति ख, चिद्ितप स्तकपाढठः।
₹ उदयखरादि सस्थानः, GRITTY खरख, तस्य दिः, तेन, सस्थानः, उदय. wufewana इति क, चिद्छितपुखलकपाटः। उदयद्चासौ खरख तस्य wie: तेन wana इति ख, चिदितपुखकपाठः, xo qo यु्तकपाठख।
पूवर दूति ख, म, चिङकितपुलंकपाठः, द° Ho पुख्ठकप्राठञ्च।
४ खरान्तरख्य fe स्ानान्तरलाभावान् इति ख, चिद्धितपुसकपावः |
1
४४ तैत्तिरोय-प्रातिशास्ये
मुखनासिक्या वा ॥ yo ॥
त एव नासिक्यः मुखनासिकाभ्यां वा उच्चारणोयाः(८९) मवन्ति। उक्तान्येवोदाहहणानि। gay, नासिका च, सुखनासिके। तत्सम्बन्धिनः, “सुखनासिक्याः' ॥
वर्गव् षु ॥ ५९॥
सिंहावलोकनेन (९) areata करणं ‹च'कारोऽनुकषंति |
‘ay’ नासिक्येष, "वर्गवत्", करणं भवति । area व्गंवत् ॥ नासिकाविवरणादानुनासिक्य, नासिकाविवरणादानु नसिक्यम् ॥ ५९ ॥
नासिकाविवरणात्' प्राणविलात्, “्रानुनासिक्धं' रागादि RUS! यथा Panty स॒मङ्गलां२ श्त्थादि(२) ॥
इति त्रिभाष्यरलन प्रातिशाख्यविवरणे हितोयोऽध्यायः ॥२॥
=-- ee
अध ठतियोध्यायः |
~ विभागे ® अथाद्वुत्तरे विभागे CS ASAT: ॥ १॥ ‘se’ इत्ययमधिकारः | श्रादौ' पदादौ, ‘wae’ पदान्ते च, ५ Rearat दौषः पविभागेः पदविभागसमये वत्तमानः सं यो दौषः, असो, "विभागे ; व्यच्ञनपरः,' Seg,’ आपद्यते | व्यच््ननपरत्वमत्र यथासंहितास्ं ९ मुखनासिकाभ्धामुचारशोखा इति क, चिकितपुखकपाठः, to Ho यपुलक- Wee) मुखेन नासिकाभ्या्च उशषारशौया दूति ६० qo चिद्धित पुलको दतपाठा- न्तरम्। सुख नासिकाभ्याच्ोच्ारणोया tia ग, चिकितपुसकपाठः। २ सिंहावलोकनन्यायेन इति ग, विक्धितपुखकपाठः। रे सुचोकां समङ्ग रभित्यादोति क, चिदितपुखकपाढठः।
२ अध्याये १, सत्रम् | ४५
विच्रेयं | ननु, दौषः कथं लभ्यते, ङखानन्तर भावित्वात्, देवाभौ- कादिग्रहखेषु र, atewarafa ब्रूमः। संहितायामित्यस्याय- मवः, कार्यभाजः पदस्य उत्तरपदेन सह सम्बन्ः,(९) न तु पूर्व्वं - पदेन सह सम्बन्धनियमः | "विभागः" अच प्रक्तिपदेरुच्यते। प्रकति- ata यथापाठः। प्रकतिपदैरिति.किं। स्थामयो भुव इत्यत्र जटायां खशब्दस्य दितौयोचारणेपि दौषः प्रसब्येत । उत्तरपदेन विभागाभावात् स माभ्रुदिति(९) परिदारः। विभागगब्दस्य(र) अयमर्थः, पटादौ shea पूव्वेपदेन विभागः, पदान्ते दौघस्य उत्तरपदेन विभागः । विभागे व्यच््ननपर इति fal ऋत- धामासौत्यत्र (*) माभूदिति । नाधामा धारयेदितिप्राभिः(५) । संहितायां यो era इति किं (९) । एष वो भरता राजेत्यच(°) प्रा्िसम्पादनाथें । तथा सति भरता याज्याखिति (*) थाज्या- पदं सायकं। नान्यथा । व्यच्छनमस्मात् परः, इति ara परः ॥
१ सबन्धनियम इति ख, चिद्ितपुस्तकपाठः, to ao पुखकपाठञ्च |
R warateaifar a, चिद्कितपुस्तकपाठः।
१ विभागपदस््ेति ख, चिद्धितपुस्तकपाठः, to Fo पुस्तकपाटख् |
४ ऋतधामा इत्यवे ति म, चिद्धितपुस्तकपाढठः।
५ घाना धारयेति प्राक्भिरिति ख, ग, चि्कितपुस्तकषाढः |
¢ संहितायां दीर्घदतोति ख, चिद्कितपुलकपाठः, द° Fo THATS | © भरता Ue त्यतरेति ख, चिद्ितपुस्कपाढठः।
८ याज्या्त्वितोति क, विद्ितपुलकपाटः।
४६ तैत्तिरौय प्रातिशाख्ये
wa त्वा व(यवः (९) इत्यादावैतल््षणसमग्भवादतिव्यासि- सुत्तरसूकैः परिहरति | न > देवाशोकासुसराशरत्तावयुनाददयाघोक्थाशरदधा ॥ २॥
देवा शोका Tal श्वा ऋता वयुना Weal अघा उक्धा शबा इत्येतेष्ववग्रहेष्वन््यसखरः (९) विभागे व्यञ्चनपरो yaar पद्यते | यधा, देवायते यजमानाय । भोकायते खाहा । सु्रा- यन्तो हवामहे । द्यावाणथिव्या श्वावित् । अरप्यकारादितिवच- नादिदमप्युदाहत्तंव्यम् । श्रष्वावतो सोमवतों | ऋतायवः युरात्रमक्तन् (९) वयुनाविदेक: (*} । ृदयाविधञचित्। अघा- यवो मा गन्धव्वा विश्वावसुराद्यत्। उक्था मदानां धेनुः । आपो देवौः Wat युवः ॥ „ < । inti Mek
TRI वदन्वान्परः॥ ३॥ $, ~ = र ‘car इत्यतस्मिन् अवग्रहे सति, अन्तसखरः, वत्, वन्, वान्, इत्येवम्मरो विभागे sana! यथा, इन्द्रावतौमपवितीं । इन्द्रावन्तो मरुतः | इन्द्रावान् खाहा। इन्द्रेति fal ऊर्ण- वन्तं प्रथमः (५) । प्रजावान् (९) । प्रजावतौरनमोवा sare: | एवं पर इति किं । इन्द्रावरुणयोरद ॥ ~
१ त्वा वायव दूतिख, ग, चिद्ितपुस्तकपराठः, Xo Yo पुखकपाठञ्च।
२ इत्येतेषु य्दणेव्ववप्रदेष्वन््यखर दूति ख, चिङ्कितपुखलकपाढः, द° मु० पुखलक- पाठश्च । रतष्वन्त्यख रो वगरदेषु इति ग, चिद्कितपुसखकप्राठः |
दे ऋतायवः पुराच्र मकत्रिति ख, चिद्ितपुखलकपाठः| ऋतायवः पु राच्रमिति ग, चिद्ितपुरूकपाठः।
४ वयुनाविदेक इदिति ख, चिङ्कितप॒लकप्राठः।
५ प्रथसः सिदयोनीमिति ख, चिद्धितपुस्तकपाठः |
९ अरुरप्रजावान् इति ख, चिद्ितपुस्मकप्राठः |
2 अध्याये 8, ५, सूच | ४७
चिचा वपरः ॥ ४॥ पवित्रा त्येतसित्रवग्रहे, अन्तस्वरो वकारपरः, विभागे इस्वमापद्यते | यथा, वचित्रावसोः afer ते पारमशोय । चिरे fafa | भित्रावरुणवेव । वपर इति किं। वित्रापौणंमासे,१) Saw ॥
्रखन्दियाद्रविणएणविश्वदेव्यादीर्घाबोयीविश्वावातात्वा- भङ्ग राकणकावृष्णियासुगोपकंसामाघासवावर्षापुष्यामे- घाप्राखा ॥ ५॥
प्रस्था इन्द्रिया द्रविणा विश्वदेव्या stat até विश्वा वाता त्वा मङ्करा कणेका हण्िया सुगोपा ऋकसामा अघा सत्रा वर्षा युष्या मेषः प्रा खा एतेष्ववग्रहे षु(९) TAA विभागे व्यच्जननपरो इसखमापव्यते।. यथा, प्रस्थावद्रथवाहनं। इन्द्रियावते पुरोडाशम् | दरविणावतः कुरुते । विश्वदेव्यावते श्वात्राः । दौघौ धियो रक्त- माणाः। वी्ययोवन्तमभिमातिषादहम् । विश्वामित्रस्य सूत्रम् । वातावदर्षन् | त्वावतो मदोनः । भेत्तारं भङ्कुरावतः। कणेका- वस्येतया (र) । वश्णियावतस्तव | सुगोपातमो जनः (“) | ऋक- सामाभ्यां यजषाम् । Waal देवेनम्। सत्राजितं घनजितं ।
१ चिवापुरेभासे दूति ख, ग, चिद्धितपुस्कपाटः।
९ इत्येतष्वव ग्रहेध्विति ख, चिद्कितपुस्तकपाठः Xo yo पुलकपराठञ् | Raa कावत्येतयेति क, चिद्धितएरलकपाठः |
४ स दुगोपानमो जन इति ग, चिकितपुखकपाढः |
gt तेन्निरौय-प्रातिशास्ये
वषौद्वां जुहोति। प॒ष्यावतोः सुपिप्पलाः । मेघायते खाहा | प्रावणेभिः सजोषसः | सखाधियच््ननयत् सूदयच्च ॥ लोक वेष्टा ॥ ६॥ aa’ “एव' इत्येवम्यूवं ‘cer इतयेतसिन् अवग्रहे (१) Tae विभागे व्यच्ननपरो इहसखम।पद्यते। यथा, समसुभ्भि- ल्लोक इष्टापततेन(९)। स लेवेष्टापृत्तौ cat दति किं । एनम् rege ay waaay ()। इष्टेति fal सात्तादेव प्रजापतये ॥ शक्तीरथोत्विषोवा शोरात्योषध्यादतोव्यादतोखादाक्ती- ऋदुनोश्चोचितीश्रोणोष्ोपूलयमोचषंणोप्यधोपारोशवचु- विषूवसुअनूदनूस्विभू इत्यवद्यः ॥ ७ ॥ wat रघो विषो वाभौ रात्रौ श्रोषधौ आती areat स्वाहा कतौ BIg शचौ चितौ Brat एष्टौ पूतौ अ्रभौ चषणौ परौ श्री पारौ wa विषु aq अनू हनू a विभू इत्येते व्ववग्रहेषु, wean विभागे wear saad | यथा, शक्तीवन्तो गभौराः। रयोतमौ रधौनां। विषोभते पधोनां(*) । वाशीमन्त इष्विणः (५) । रातौभिरसुम्नन् । १ दत्येतश्छिन्वग्रहणे इति क, चिक्छितपुखकपाठः दत्यस्िन् awe इति इ मु” Faas: ९ सममद्िनल्लोक इ्टापत्तेन गच्छते इति ख, चिकितपसकपाठः। लोक इषटा- quata ग, चिद्धितपस्तकपाठः। द एनभिष्टापत्त संरभेथाभिति ग, चिक्ितपस्तकपाठः।
४ सस्पिञ्जराय लिषोमते इति ख, विितपस्लकषाढः। ५ ते वाशौवामन्त fare दूति क, चिद्कितपुस्लतकपाढः |
रे श्रध्याये ८, aT. ४९
Wrage tea | आइतोभिरनूयाजेषु । एताभि्व्याद्ृतोभिः प्रजापतिः । खाहा aaa: प्रेष्य Tare | ादुनोभ्यः खाहा | चष्टे शचोभिः। वितौभ्यासुपायन्। चोणौभ्यारखादहा । wha: साहा । wit: wilt wile! face चर्षणो wail वोरवन्तं परौणसं । अधोवासं या हिरण्यानि | पारौण्यस्येथे। शब्रयतो न्ता | विवान् विषवन्तः (र) | अरमतिवंसूयुः | अनराधा नक्षत्रं । भ्रनृकारादि चेति(९) वचना- wast प्रापणोयमिव्येतदष्युदाहरणं (र) भवति । हनुभ्याः wert! सूयवसिनो मनवे। विभू दावने (*)। शत्यवग्रहः" दरति" अनेन प्रकारेण BH: पदसमुदायः, “Tage, fas ॥ अवा-सचखा-तुटा-मृडा -वर्बा -शिक्ता-रक्ता-ऽद्या-भवा-
भजा-यच्राचरा-पिवा -ना-धामा--धारया-धर्षाघा-वद्गया- बोधाचा-तचामुच्चाश्रस्या-एणएखा-दिष्ठा-तन्तरा-जनिष्ठा- FAST oH
अवा Vial नुदा wer ate far car war भवा भजा यत्रा wer fear ना धामा धारया wal अघा वद्या बोधा अत्रा तत्रा Fal ween wat fest aaa जनिष्ठा Tat Wet इवयेतेष्वनवग्रहेषु (\) अन्त्यसखरो विभागे aea-
१९ बिषूवन्तो भवन्ति दति ख, चिकितपुखकपाटः।
रे अनकारादितौति न, चि्ितपुखकपाटः।
द प्रापकशौषमप्येतदुदाररशूमिति ग, चिक्ितपुखकप! डः |
४ few cram इति ग, चिङ्ितपुखकपाठः।
५ रतेव्वनवय्द्धव <fa a, चिद्छितपुश्लकपाढः |
ॐ
6 सेत्तिरौय-प्रातिशाख्ये
परो इख मापद्यते। यथा, अवा नो देव्या wat! संचखा नः स्वस्तये। wet नः सपन्नान्। wer जनित्रे रद्र (\) । वदी नो अमवच्छवः शिक्षा नो afaqi cary नो afa (°) 1 अद्या देवान् yeaa: | भवा पायुर्विशो अस्याः । व्रजे भजा तन्नः । यत्रा नरो wae | प्रचरा सोम Tat! पिवा सोममिन्द्रमन्दतु ati fiat ate ey श्रपि विक्ल- तम्, waar इति वचनाभ्यां (र) प्रणवा अणव इत्यत्र waren: किं a स्यात्। aa श्रपि fanafafa वचनं कण्टोक्तपद विषयम्, न त्वकारादिपदविषयम्। प्राणा इत्य- स्यापि (५) अकारादित्वात्रायं बिधिः। तहिं बैक्रतल्लाभावा- दना इत्यनोङनग्यांशस्य fa न स्यादयं विधिः। एवं रूपस्य संहितायां टदीर्घाभावात्। धामा ह यत् ते भ्रजर॥ स्पते धारया वसूनि । wal मानुषा नद्भाः। उतवाघा स्यालात् | तमग्ने वद्या त्वम् । बोधा नो अस्य वचसो यविष्टा | अचा ते रूपम्(*) । तत्रारथमु प(% । प्रसुञ्चा खस्तये | एकसबष्टु- रष्वस्या विशस्ता(°)। सप्तयोनोराणणसवा एतेन । आपो हिष्ठा
\ ast at wala at wa tie, चिक्रितपु्कपाठः। wet afta xia
ग, चिद्ितपस्तकपाठः। R Tara aT धिच देवण्डि दति ख, चिदितपुखलकपाठः। द इति दवाभ्यां वचनाभ्यासितिडद्ण० Ho प्खलकपाढः। ४ प्राणा वा इत्यद्यापौति ग, चिद्धितपसूकपाढः | ५ Wal a रूपमुत्तममिति ख, चिद्ितपुरूकपाठः। € तवा रथमुपशग्म सदेमेति ख, चिदक्ितपुलकणढः। ® que विशस्तेति ग, वचिकितपुखलकपाढठः |
२ अध्याये <, १०, सूत्र । ५९१
मयोभुवः(९) । हि इति किं(९)। प्रतिष्टा वा एकविंशः । wae त्वन्तरा aa) त्वमिति किं। अन्तरतरा aaaat भवति +: जनिष्ठा fe जेन्यः। ger हि देवहतमान् । . अच्छा न्ति दयुमत्तः(२) । अधा्चियाज्ये ॥ < ॥ अग्निश याज्या च ्रग्नियाज्यं', तस्मिन् । चाये इन्द इति समासः । “fia: इत्यग्निप्रकाशकमन्ता इत्यु्यन्ते(*) । qu कार्ड इत्यधेः । उभावाभिन्द्राग्नौप्रशत्यम्निहं ताणिपन्ताः प्र्नोत्तमानुवाका याज्यासञ्न्नका(५) भवन्ति, युत्ता हौत्यनुवाकञख | अचर विषये अधा त्येतस्मिन् ग्रहणे अन्तयस्वरो विभागे व्यच्ञन- परो समाप्यते | AM, अधा दयन्न क्रतोः। अधाचनः शर्म यच्छ । अधा ते सुख्रमोमहे। अधा यथा नः। अग्नि याज्ये इति किं । अधा afa afefawa ॥ कुबा-दज्ञिणेना-सखे ना-दन्तना-जगामा-रूदेमा-विद्मध्यामा- चछछमा-्तामा-सरोमा-भरोमा-वषेययेरयथारिथा-पाथाथा- सि्चथा-जनयथा-जयतोञषतावता-याता-श्रणुता-क्णता- विभुता ॥ १० ॥ ९ सयोभृको wa इति क, चिङ्धितपुखलकपाढः ¦ २ feafa किमिति ग, चिकितघुष्लकषाठः। २ quae दूति ख, चिकितपुख्तकषाठः। ४ मन्त्रा wen दूति ग, चिकित पुलकपाढठः, to wo पुलकपाठञखच | मन्त्रा
wan दूति ख, चिकितपुलकपाढठः। ५ यान्याखज ज्ञा दूति ख, ग, चिकितपुलकपाटः।
५२ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
कुत्रा eat खेना हन्तना जगामा रुहेमा fara ऋध्यामा Taal चामा erat भरमा वेवथा ईरयथा आरिधा पाधा seer सिञ्चथा जनयथा जयता Saat अवता याता खृणता awa विशता रएतेष्वनवग्रहेषु (\) अन्खरो विभागे व्यच्ननपरो इसखमापद्यते | यथा, कुताचिद्यस्य स तौ | faut वसूनि । सवेना हि ठव्रध्श्यवसा। तपसा इन्तना तं | आजगामा परस्याः | अरखरवन्तौ मा रुहेमा Bea | विद्या ` ते अग्ने। ऋध्यामा त ओहैः । चक्तमा कच्चनागः। क्षामा TT हदो रुधः समच्न् । सुषटरौमा जुषाणा । श्ररो Fa प्रभरमा- मनीषां | afe वषयथा युरौषिशः। उदोरयथा मरुतः। उदारिधा यजेतम्। aa पाधा दिवो विमहसः । ser सोमस्य(र) । यत्रा नरो मरुतः सिञ्चथा मधु । आपो जनयधाचनः। उपप्रेत जयता नर खिराः। waqaa ayaa’): अस्मान् देवा अवता हवेषु ॥ Sat रथैर्याता fecwa: । मरुतः खता हवं । संवत्सराय UAT ठत्रमः। पुत्रं विशता खेनम् ॥
भरता याज्यासु ॥ QQ Ml
~ nN“ 2, “भरता इत्ये तस्मिन् ग्रहण अरन्यस्वरो ‘aren fase विभागे व्यच्नपरो Saag । धा, धिया भरता जातवेदसं | भर-
९ इत्येतेष्वनवप्द्धेषु रति ख, चिकितपुखकपाढठः | To Ho प॒स्लकपाठश्च। एतेष इति ग, विकितपुखकपाठः।
९ अथा सोमस्य प्रयतो युवाभ्याभिति ख, चि्ितपुखकपाढः।
९ उक्ततामधवशमचते एति ग, विद्धितपुलकपाटः।
2 अध्याये १२, Waa । ५२
ता वसुवित्तमं । वचोग्नये(\) भरता वदत् । याज्याखिति fa | एष वो भरता राजा ॥
अत्ता-भवता--नदता--तरतातपता-जुङता-बोचता- मुखता-च॒ता-घुष्या-जनया-वन्तेया-सादया-पारया-दोया चगाभरापा-ससादा सुजा-तिष्ठा येना ॥ VR Ul
अत्ता भवता श्रनदता तरता तपता Wear वोचता मुञ्चता चता घव्था जनया वर्तया सादया पारया दौया दरा भरा War ससादा खजा तिष्ठा येना एतेषु(९) अनवग्रह ष्वन्त्य- खरो विभागे व्यच््ननपरो saa | यथा, अत्ता eatery । आदित्यासो भवता खडयन्तः | अरहावनदता हते सुवो रुहा- शास्तरता रजासि । तपता सुष्ठक्तिभिः । पित्रे year विश्वक- ae । faatarat श्रधिवोचता भे। पदिषिताममुञ्चता यजत्रा | wae विचुता बन्धभेतं । परुष्यसरलुघुष्या विशस्ता । मनुभव जनया दैव्यं (९)। ताभिरावत्तया ga) सादया aa (४) । Ta लं पारया नव्यः। ठदस्यते परिदौया रथेन । निहार fafaa हरा निहारं । मानो मर्षीराभरादचि। वाजं ख्या
९ नमोग्नये इति ग, चिक्कितपुखकपाठः। war वचो प्रये इति ख, चिङ्ितपुखक- पाठः।
९ इत्येतेषु इति ख, चिङ्धितपुस्कपाठः।
२ जनया 2a जनमिति ख, ग, चिद्धितपुखलकपाठः।
४ यन्न सुरुतस्मति ख, चिक्ितपुलकपाठः।
५४ तेत्तिरौय प्रातिशाख्ये
sarafa (*)। अग्निर्होता निषसादा यजोयान्। रुजा afe fea. | तिष्ठादेवो न सविता। येना ave वहसि ॥
SRT करयो कधो ख्, धो-यदो ॥ Vv Ut
SMA क्यो कधौ BW यदौ इत्येतेषु ग्रहणेषु) sepa विभागे व्यच्ननपरो sana! यथा, smal aaa रुद्र यत्ते क्रयो at! कधौ स्वस्मान् अदितेः। इमंमे वरुण aa हवं । यदौ भूमिं जनयन् fear wv
सू-तू न्-मिथू AGS iia
सूतून्ू fag मत्त् ज इत्येतेषु ग्रहणेषु (९) अन्त्यखरो विभागे व्यच्ञनपरो Baad! यथा, Ast इन्द्र । रतन उपगन्त न । तस्य नूरण आ(*) । पात्राख्यसिना(*) frre: मन्तू देववतो रथः। अस्माभिरूनु प्रतिचच्याभ्रूत्(९) |
५ FUGA आननुदात्नोनूकवल्यनूकवति॥ १५॥
6 = ४५ = . अनुटात्तः'
वि इत्येवम्भूव्वे त्" पूर्वो वा() रान् इत्येष खरः अनुदात्तः,
९ अत्या खपाषटधि इति ख, ग, चिद्धितपुस्तकपाठः |
२ इृत्येतेष्वनवग्ररेष दूति ख, विद्ितपुस्तकपाठः, to Ho पस्तकपाटञ् |
र दृत्यतेष्वनव प्रेष इति, चिद्कितपुस्तकप्ाठः to Ho पुसलकप्राठख्च| was दति, ग, चिद्धितपुस्तकपाठः।
४ AMS ACT दूति ख, चिद्ितपुखकपाढठः।
४ गाचाण्य सिनेति ख, चिदितपुंस्तकपाठः।
€ warfireg प्रतिचच्याभूत् Seaway ऊतये दूति ख, चिङ्ितिपुरकपाठः।
खखाभिरूतु sa ऊषुण दति ग, चिितपुलकपाढः | © वि उत्दतयेवम्यवं उत्पू वेति ख, चिदितपुखकपाढः।
8 अध्याये १५, aa | ५१५
“अन् खवति' जरद्िते पदे(५), वत्तं मानो AAA: पदादौ वत्तंमानत्वाद् तर पूरव्वपदेन(९) विभागे सति saad | यथा, व्यानायेति वि ware) उदानायेतयुत् अनाय । एवम्व्वं इति किं । यदानूचस्तेन । पया णौयाहवनोयस्य । नकारः किमः । दुक व्याघारयति | उदादाय एथिवीं जोरदानु; | अनुदात्त इति fart faa व्यानट् । नेष्टः पलौमुदानय। अनू बतोति fa! मधोर्धारा व्यानश्ः। उदानिषुर्म॑हौरिति॥
इति विभाष्यरन्न प्रातिशाख्यविबरणे ठतोयोऽध्यायः ॥ २॥
अथ चतुर्थोऽध्यायः |
अथ प्रदाः ॥ ९॥ “श्रध) दत्ययमधि कारः | प्रग्रहाः", उच्यन्ते, इव्येतदधिक्तत विन्नेयम् (र) ॥ नावय्द्ः ॥ २॥ 'अरवग्रहः,' प्रग्रहो “न, भवति ॥ ९ wacfed पदादौ इति क, चिद्धितपुलकपाठः। ९ व्त'मानलाम् area दति ख, ग, चिद्छितपुलकपाठः, ₹० म्° पुलकपाठःख।
३ wierd वेदितव्यम्, इतउत्तर यद्च्छाम इति ग, बिद्धितपु्तकपःढः, Xo qe पुस्तकपाढख |
५६ तेत्तिरौय प्रातिशाख्ये `
Mat: सांहितोकारव्यश्ञनपरः, wt नहिपरः दे इति वच्यति । एतत् उद्दिश्य पुर स्तादपवादोऽनेन विधौयते । यथा, तनूनपादसुरः । अगो अधे यजमानं । ete मा। FB पुरोऽनुवाक्ये कुर्यात् । अवग्रह इतिं जात्यपे ्षायाभेकवचनं ॥
अन्तः ॥ ३॥
पदस्य “अन्तः, प्रग्रहस् ज्ञो भवति | यथा, देवते समद । अत्राह, किम् अपदान्तोऽपि प्रग्रहः स्यात्। Wate, जकार- शत्यविशेषण वच्यति, भ्रोकारोऽसांहितोकारव्यश्ननपर इति, चौोयत्प्रपर इति च। श्रपदान्तस्य ऊकारस्य ओकारस्य (९) चौ शब्दस्य वा प्रग्रहत्व माभूदिति (९) | ननु, सिचभेवैतत् । एतत्सूत्रशेषे(र) उत्तरसूबेऽपिशब्देनान्वाटेशोन्त्यस्यैव कायस्य frater() नेति ब्रूमः । अननेकवणंसमुदाये छन्त्यत्वमुपपत्ं। भयं पुनरेकवणं निर शः | ऊकार इत्यादिवणंस्य यौ विकारलोषी तयोरेवान्वादेणः | अन्त्यस्येत्यनेन अन्त्यः प्रग्रह इत्यक्म् । WE इति सञन्नामात्र, न निमित्तं (५) निमित्ती वा। तस्माद्त्रान्वा देशो न प्रसरति ॥
इतिपरोपि॥ ४॥
मिंद्ायलोकन न विभाभे "अपिशब्दः न werent विभागे इत्यत्र
१ Sarg fa क, वचिद्कितपुलकपाठः|
९ Treg Uw मा भूदिति ख, चिढितपुष्ठकपाढः।
द रतत् wan इति ख, चिष्धितपुखकपाठः, Xo Ho पुरूकपाठखच | ४ arefaareta इति ग, चिङ्ितपुरूकपाटः । xo Yo पुस्तकपाठञ्च। 4 7 तु निमित्तमिति ख, चितपुलकपाटः। इ० qo पुकपाठख्च !
8 अध्याये ५, ६, ७, सूव्ाणि \ 9७
विभागपदमष्वादिशति । सोऽयं प्रग्रहो विभागे (इतिपरोऽपि', भवति। यथा, देवते इति । उभे इति । शतिः शब्दः, परः, यस्मात्, असौ, इतिपरः ॥
ऊकारः WY
(अकारः, पदान्तः Wea प्रग्रहो भवति | पदसमये वत्ते मानः। यधा, हनू वा एते | वासन्तिकाठत् । बाह उपरतं । पदसमथे वत्तंमान इति कि । सत् नूमिथुमच्चूज इत्यादावपि स्यात्(\) |
ओकारोऽसा्दितोऽकारव्यच्छनपरः ॥ ई ॥
“असाशडितः', ओकारः” अकारपरः(र) 'व्यच्छनपरो वा प्रग्रहः स्यात् । यथा, fants सूनो असि। विष्णो vary cata । असा्णहित इति किं । सोऽत्रवोत् । एवम्पर इति कि | विष्णवे होदम्। संहितानिभित्तः, सांहितः, a साृहितः असा्फहितः। श्रकारञ्च व्यच्ननश्च अकारव्बच्छरने एते परे(र) यस्मात् सः तथोक्तः ॥
समचदथपित्प्शच ॥ ७ ॥ ूर्ववोक्षनिमित्ताभाषैपि (* कार्ययविधानार्धमोकारं विभि
१ इत्यादि दूति ग०, to Ho FI
२ अकारपरो वेति ae, ई> Ho च।
RATT दृति To He | to
= एवक्गपरनिमिक्ताभावेपि tf Ge, Ho, to yo q | Ss
yc तेत्तिरौय-प्रातिशास्पे
नष्टि। चकार आकारमन्वादिशति। समदहदथ पित्, एवम् ‘Gat, असां हित ओकारः, अकारव्यच्ननाभ्यामन्यपरोऽपि प्रग्रहो भवति। यथा, सो एवैषेतस्य। माभेमौरोमो एषाम् | उपहृतांरे हो । इन्द्रो इत्याह । तथो एवोत्तरे । पितो आवि- Wa । एवम्पूवं इति fal शतक्रतवुदरशमिव । अरसारहित- इति fai a at अग्ने ॥
EN ARTA ॥ ८॥ wa’ इत्ययमधिकारः | “एकारेकारौ" प्र ग्रहतेन विभि्येते(१), इति एतद धिक्तं वेदितव्यः ॥ अस्म iil ‘wa इत्येतस्मिन् ग्रहणे, अन्यस्वरः प्रग्रहा भवति । यथा, Wa ते बन्धुः ॥ लवे दत्यनिङ ग्यान्तः Qo tt इति"शब्दः पदग्रहरत्व(९) योतयति । “अनिङ्गयान्तः", शले Tay शब्दः, प्रग्रहो भवति | यथा, ते क्रतुमपि । अनिङ्यान्त-
इति fal अनागास्त्वं अदिति वे तुरासः। इद्य्रस्यान्तः इड़गान्तः, न TEMA अनिङ्यान्तः ॥
[णि 7
९ प्रग्रहेन विधोयते दूति Po, ग०, द° मृ०च। र दृखग्यग्रहइणलमिति Ao, To Fo च ।
४ TAT ११, सूच । Ue. देवने उभे भागधे Vg ANTS शङ्गे एने मेध्ये Fa तुद्य कनोनिके पाश्च शिवे चोत्तमे एवोत्तर शिप्रे रथन्तरे TATA खपे fren विषुरूपे सदोदविद्खाने अधिषवणे अदोराचे- धृतव्रते सुतशस्ते ऋक्सामे अक्तो अपिते रेवन पूरते OT विधे ~ fazaea oN ~
भृते अनुते अ Ga छणध्वधसदने ।१९॥ देवते उभे भागधे aE विशाखे BE एने भध्ये ठसे ठस्य कनोनिके पाश्वं शिवे चोत्तमे एवोत्तरे शिप्रे रघन्तरे वत्सरस्य रूपे विरूपे विषुरूपे सदटोहविश्ीने अधिषवणे अहोराते तत्रते awa ऋक्सामे अक अपिते रवते पूर्त प्रत्त विष्ठते waa अच््छिद्रेवहले yaa कणध्वध्सदने, रतानि पदानि प्रग्रह- सचून्नानि स्यः। यथा, देवते सचे । उभे एव रसेनानक्ति । भागधे भागधा Wat | भागधे इति कि i) waves ऊद समिधावादधाति | विशाखे waa वौति fa तस्मिन् सह- खशाखे इति शाखान्तरे । अन्तरा शङ्गे । मेध्ये waa करोति | असंटखे हि हन् । सन्त्ये wa! कनोनिके अग्निष्टोमौ यत् । una परः समानः । शिषे नो यावाण्थिवौ। fatal चोत्तमे उपदधाति | चेति fa! सम्परायोत्तमे भासि। तथो एवोत्तरे निर्वपेत् | एवेति किं । नैति षोडश्यत्तरे | शिप्रे अवेपयः । यदद- gaat अन्वच्जयेयुः। संवत्सरस्य रूपे आष्रवन्ति। विरूपे धापयेते । विषुरूपे weal | वत्सरस्य fafafa fa! wefad
६० तेत्तिरौयःप्रातिशाख्ये
श Wed qa! रूपशब्दस्य प्रति विशेषणं गरहरं विखष्टाध (र) द्रष्टव्ये । सदो इविर्ाने एव सम्बिनोति। सद् इति fa | उपरवा हविर्दाने खायन्ते। ननु, पद ग्रहणेषु पद गग्येतेति साम्यात् विधाने दइलेकपदस्येव कागसिदिः, सदःपदं व्यथे aa पद ग्रहणे(९) wera भिन्रूपस्य सम्भावनायां विशेषणं सा्ध- क (२) । भिव्ररूपत्वाभावे तु चो यभेवतद्वेत्(*)। ननु, afe देवते इति पद् ग्रहणस्य स्थलान्तरे सोमदेवते मतिविद इत्यत्र च भिब्ररूपत्वात् (५) विशेषणेन भवितव्यं ae नास्ति । उच्यते, देवते इत्य खरडपदस्थैव कायं fata’) न युज्यते । Waw- विधानमिति कथं प्रतीयते | ते इत्य शस्य(°) ते मा पातमित्यादिना एक्करणादिति ब्रूमः । मेवं() | हवि्ाने इत्यस्या खण्डत्वदो- तकं न किच्चिदप्यस्ति(€), येन wee बेय्थमालम्बते(९०) । a धिषवणे forat wy") | अधोति कि। सवने सवनेऽभिग्टह्ाति।
क
१ प्रतिवि्ेषमुचारणं विस्पष्टमिति We, He, Xo HOG!
२ पदग्रडणस्ये ति Ho, Go च|
द साथकं भवति दूति xo Wo |
४ चोद््मेतद्भवेदिति ae, to म० च । चोदखयमतदिति ख० |
५ afafae इति भिन्नरूपत्वादिति ee मतिविद् दत्यभिन्ररूपल्वादिति ae |
€ कायेाविधानादव्र विष्टषरमिति ख०, ग०, Xo म०च।
© ते इत्यस्येति ग०, Lo He च।
८ जैवभिति खम, xo म्०च।
€ सदो खविद्धाने इत्यखण्डत्वद्योतकं न किञ्चित्तथास्ि इति ग०।
१० सदःपदवैयथ्यैमालम्बते इति ₹० Hel सदःपदवैयय्येमापद्यते इति, सदःपद- ्र््यमा वलम्नाते इति, सदःपदतेयय्यमालग्भ्ते इति च, Ko म् घतपाढः |
६९ इन् अधिषवणे fore ति ae | |
8 अध्याये १२ aa | ६१
अहोरात्रे प्राविशन् । अहरिति fae अतिरात्रं पश्कामस्य । ararafaat yaaa भ्रवित्रा(९) । तेति किं । यस्य व्रते पुष्टि पति; स्ततस्ते एवैतेन ge स्तते इति किं। दं शस्त प्रतिष्ठिते, इति शाखान्तरे । ऋक्सामे वे(९) । ऋगिति किम् । ब्रह्मसामे इति शाखान्तरे (र) । छतेनाक्ते(*)। भुवनेष्वपिंते | शाकररेवते (*)। जाग्ट्येनमिष्टापृरत्तं (९) । प्रत्ते कामं (२) | विष्टते warn) । वौतिकिम्। अग्निषटते इति (९) शाखा- न्तरे । सत्यादरते अवपश्यन् । sfeg बले उभे। Tat पितरा qafa fa: प्रथमजे इति शाखान्तरे | गोभिः कणष्वटसदने ऋतस्य । कणुष्वमिति किं अपाना wea सादयामि ॥
अमो TAR कार्ष्ण देवता फल्ग्नो सुटो धो नाभो- वपाश्रपणो अनो जन्मनो सुन्निनो सामनो वेष्ट वो Tag दर्वो द्यावाएथिवो ॥ १९॥
अमो TER कार्णं देवता फल्गुनो सृष्टौ घो नाभौ वपाखपणौ १९ आविन्ना देवीति ख०, ao | २ अकृसामे वे देवेभ्य र्ति Go, ग° च| द ब्रह्मे प्रतिष्ठिते दति शाखान्तर इति Ae | ४ धुतेनाक्तं टषशमिति ao | wa षणं ट्धाथामिति qe | ५ शद्धरटेवते सामनोति Go, Te च । ९ दृटा प्तं सुसृखोथामिति ee, ae च। © भन्ने काममन्राद्य Sela दूति Go, ग०च। ८ नासिकया agi विधृते सवत इति ख० | € अपिधृते इति qo |
६२ तेन्तिरोय-प्रातिंशास्थे
अहनो जम्मनो सुन्िनो सामनो वैष्णवो एत्तवौ दर्व्वीं दयावाणथिवी, एतानि पदानि प्रग्रहसञ्ज्ञानि भवन्ति(९) । यथा, अमौत्वा जहति(र) | चत्तुषो वा एते(र) । कार्ष्णो उपानहा(*) । पितरो- देवता | फल्गुनौ न्त्रम् । देवतेति किं। यद् दितौयधं सा फल्गुनौ | मुष्टौकरोति वाचं। प्रधौताव्क्ष्या | रजतनाभौ aed) वपाखरणणो प्रहरति। वपेतिकि। पश्खपणोति शाखान्तरे, अनौ द्यौ रिवासि। उभे निपासि जन्मनो । सुराय सुज्िनौ। सामनी प्रतिष्ठित्ये। वलगदनौ वैष्णवो । taal facat | cal arate भआसनो। द्यावाप्रथिवौ एव खेन । arta fa wet a: एथिवौो च नः ॥
£ पूव ॥ ९२॥ ‘q कारेणान्वादिष्टदयावाष्टथिवो इत्ये तस्मात् पुवः", अपि
ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति। यथा, यावतौ द्यावापुथिवो(*) | अवित्र द्यावापुथिवो (९) ॥
न रुन्धे नित्यम्॥ १४॥
“रु्धे'इत्यन्तः स्वरो द्यावाषटधिवो इत्यस्मात् पूर्व्वोपि “न,
१ Ta ज्ञानि स्युरिति ae, to Gog |
९ अमो वा इदमभूव्चिति ग° |
३ ta awe ति a> |
४ BTR) उपानदावपमृश्चत र्ति ख०, ग° च । ५ यावापुथिवौ afee fa खर, ग° च।
€ द्यावापुथिवौ wana इति Go |
४ अध्वाये १५,१६,स्बे | ६२
प्रग्रहो भवति। रुन्धे द्यावापएथिवो गच्छ (९) । नित्यशब्दः प्राप्यन्तरनिषेधाधः। अवरुन्धे यदा Vea! बीडादौति- प्रा्िः |
खरो AE TEM कल्पयन्तो आयपुषतो ATSAT ॥१५॥
हरो AST AEA कल्पयन्तो ्राण्षतौ आहतो, एतेषु yeaa: प्रग्रहो भवति(९) | यथा, हरौ ते युच्ा एषतो (र) | weet सपयधाम् । रेति fa तमाइरो श्नावयन्तोति(* शाखा- न्तरे । सह्ृतौ वनतं गिरः। सेति fat इतौ पन्ज॑होतीति शाखान्तरे wat कल्पयन्तो BE! युच््ञाएटषती अभूतां । are इति किं। एषतो स्थुल्षतो । परोडाशमेते भ्राइतौ (५) । sre इति fa! इतौ तस्मादेवा इति, शाखान्तरे |
पुब्ब ॥ १९॥
'च'कारान्वादिष्टादाइतो इत्येतस्मात् पूवः", अपि(<) ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति। यथा, पुरोडाशमते आइतो (°) |
१ गच्छखारहेत्यारेति ख० | ८
२ रते्वन्त्यखरः प्रग्रहः खादिति ae, To Ho च।
२ पुषतो अभृतामिति ae |
४ wastage दति ae |
५ weal aetalfa ख, |
९ चकारान्वादेशादाङतो इत्येतस्मात् पूज स्ति गम, to qe च| © एते खआङतो जुडतोति Ge ।
६४ तैत्तिरोय-प्रातिगास्ये
वाससो-तपसो-रोदसो ॥ १७॥ वाससो तपसो Creat, इत्येतेषु पटेष्वन््यस्वरः प्रग्रहो भवति
(\)। यथा, वाससौ इव विवसानौ । दौक्तातपसौ अवरुन्धे | इमे वे रोदसो तयोः ॥
परश्च ॥ ९८॥
'चकारारान्वादिष्टाद्रोदसौ इत्येतस्मात् “परः, ईकार- एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति यथा, अन्विन्द्रं Treat वा वसाने ॥
व्यचसतो-भरिव्यन्तो-नःपुथिवो ॥ ९९ ॥
एतेषु पदेष्वन्त्यः खरः प्रग्रहो भवति(र) । यथा, व्यचसखतौ संवसाधां । अग्निमन्तभरिष्यन्तो(र) । द्यावा नः एथिवो इमं । न इति कि। रेजते wa एथिवौ मखेभ्यः ॥
ये्रप्रयेतामूरवी- तेस -यं कन्दसी-कन्दखतो-ते्ाच- रन्ती-अन्तरेतासु ॥२०॥
येभ्रप्रथेताम् oval तेश्रस्य यंक्रन्दसो छन्दखती तेश्राच- रन्तौ अन्तरा, "एतासु' ऋतु, LAT एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो
९ इत्येतानि प्रप्रदसज ज्ञानि भवन्तोति ख०, to HoT! दत्येतानि aE es aifa स्प िति ae |
९ एतेष्वन्त्यख रः Tel tha द° He |
a ufcuan ज्यातिश्मन्तमिति we |
8 अध्याये २१, २२, स॒ते । ६१५
wafa(’) । यधा, ये अप्रयेताममितेभिः। अप्रथेतामिति कि । ये ते पन्थानः | sal रोदसो वरिवः (र) | ते अरस्य योषणे (द) | अस्येति कि । ते वरैन्त(*)। य क्रन्दसो अवसा(५)। क्रन्दसौोति fal यमग्ने wag मत्ये । छन्दस्वतौ उषसा (९) । ते आचरन्ती समाना(०)। aracanfa fa ते नो अरव्ेन्तो हवनश्रुतः | अन्तरा मित्रावर्णा चरन्तौ ॥
ATS ॥ २९॥
एतासखत्त उपस्थे इत्यतन्तसखरः() wast ‘a भवति । यथा, बिशतासमुप्से। उपेति fai ये प्रतिष्ठे अवभतां(९) ॥
दरावतीप्रटत्या दाधार ॥ २२॥
“दरावतोप्रखति' इरावतोशब्दमारभ्य (°°) ‘arena’ दाधारशब्दपयन्तम्, ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति। यथा, इराबतौ घेनुमतौ हि भूतं a
१ प्रग्रहः स्यादिति ae |
२ Bal cen वरिवः छशोतमिति खर |
२ autre fea इति qo |
४ Fem खतवसो afearafa ae ;
४ अवसा तस्तभाने इति we |
€ उषसा पपिश्टाने इति qo |
® समानेव योषेति खर |
= अन्त्यस्वरः पद्ान्त दूति ae, ° He च|
€ अभवतां aaa fafa Wo, ग० च ।
eo दूराबतो दति शन्दमारभ्येति Go, द He च| é&
ae तेत्तिरीय-प्रातिशास्ये | TAMAS ॥ २३॥ ©. < र् ४
भू्व्वजप्रश्ति, “आ wa’, पथन्तः () ईकार एकारो at पदान्तः प्रग्रहो भवति | यथा, yas ऋतावरौ इत्याह । “a इति पद्(र) मर्यादायां ada! aq gaa पितरेत्यारभ्य अयं पुरोभुव इत्येतत्पन्तस्लमेत तसूत्रषियः fa न स्यात् । उच्यते, Waa उपबन्धान्तःपातित्वात् कण्व सदने दति ग्रहणस्य age माभूदिति(र) । तस्मात् स्यलभेतत् सूचविषयः(*) न भवति | नन्वत पूर्वं जेग्रहणमनर्थकं । Yast छणुध्व? सदने इति तवैवोक्तत्वात् । किन्तु वरौप्रतोल्येतावतेवालं । नेति ब्रूमः(५) | वरौ ग्रह णदयसग्भवात्, कुतर वा अरवधित्वेन(९) स्वौकार- इति सन्देहः स्यात् । किञ्च आसत्ररः सन्देहे दतिवचनादुत्तरा- वधिसब्रिक्तष्टो दितौयवरौ शब्द एव स्वोकत्तव्यः। तथासति पूवंवरौ शब्दस्य च प्रग्रहत्व न स्यात् । तच्चानिष्टम् । ननु, भवन्- मतेपि पूवेजेदयसग्वात् कुत्र वा ग्रहणमिति सन्देहः समानः | किञ्च युक्युक्रमनिषटञ्च समानं.) । मेवं । पूर्वजे इति पद-
~~
१९ अथं पयेन्तमिति ख० |
२ च्याङपदमिति ae, द° सु° च।
३ वयथ खात् तन्माभुदितीति xe He |
४ तल्मादेतत्स्थलमेतत्स् विषय दति ae, २० wo च।
५ ऋतावो परभु्येतावतेवालमिति चेन्नेति ae |
€ अवधिनियमवेनेति to, to Ho aI
° खततक्तमनिषटः qufafa a> | afmemefaaee समानमिकि wo ।
४ अध्याये २३, ख । ६७.
मत्र कायथभाक्त्वेन नोच्यते, येन पौमरत्य' भवेत्, किन्तु qaaray जेशब्दख YAH । एततूप्रशतौ त्युपल ्षणत्वे नोते (९) ॥ ननु तहिं saga इति पदमतिक्रसम्य अयमित्यवधित्ेन किमुच्यते (र) | उपहृत इति पदानां argaty आसन्न सन्देहे इति वचनात् प्रामिकस्यैव ग्रहणसिदेः। मैवं । उपहत इतिग्रहणे aaa वदोषः(२) । उपेत्येतावन्माचस्येडग्यां गस्य पदत्वं गोण,*) । अयं इत्यस्य तु मुख्यम् । qe सम्भवति न गौणमिति न्यायादयमितिं qa ग्रहणम् । नन्वतेनैव न्यायेन आद्यवधेरनुपपत्रता(४) | नायं पत्तः । मुख्ये सम्भवाभावात्(€) । तथाहि । यत इति सुख्ये aaa अभिविधिन्धायेन तस्यापि wise स्यात्()। तच्ा- निष्टं । wa समानपद् इतिवचनारेतदिष्टं न भवतोति चेत् । परक्ञालनादि wee दूरादस्पशनं वरमितिन्यायात्, दयत wera तस्य निषिधकथनाद्पि तदनुच्चारणमेव रमणीय
१ प्रमृतौत्युपल चकनेनो चयते इति ख०, इ° मु° च| रुतत्प्रभृतीनिर््युपलचक- ननो ते इति ae |
२ दति पदमुपक्रम्थायमित्यवधिलेन fandqua दूति a>) दति पदमति- अन्यायमित्यवधित्ेन किमथेमच्यते इति xo a> |
२ उपहत इति पद प्रणे तच गोरवदोष इति ग०, २० He च ।
४ उपेत्येतावचमावब्रमृतस्यादिमृतस्ां शमूतस्छेति ae । उपयेतावन््ावस्यादिमूतखां- श्खति ko a च।
५ WISN ATTA a ख ०, Ho च ।
€ मृष्डयसच्छमवाभावादिति ao, द° He च।
° malty gee स्यादिति खर, गर द्ण्मु*्च।
Ec तैत्तिरौव-प्रातिशस्य
fafa(’) मुख्यसग्भवाभावस्तदवस्थ एव । तस्मादस्मिन् सूतेऽनुप- पत्तिलेशो नास्ति ॥ दमे गर्भमुपेवरसेनपरः॥ २४॥
“दमे, इत्यन्त्स्वरो गभम् उपणएव रसेन, एवम्परः प्रग्रहः(२) स्यात्। यथा, यदिमे गर्भमदधातां। इभे उपावत्स्यतः । <A एव रसेनानक्ति | रसनेतिकिं । इम एवास्मै लोकाः | एव- म्मरद्रति fa! अध्वत्तेव्या वा इमे देवाः ॥
6 bat नरमापःसजुत्रह्मजेतेषु च ॥ २५॥
za इति शब्दमन्वादिशति “च'कारः(२) | क्रूर आपः सजुः ब्रह्मज, “एतेषु अनुवाकेषु, शमे, इत्यन्त्यसखरः, पू्व्वक्तपरनिमि- त्ताभावेपि प्रग्रहो भवति | क्रुरमिव वेत्यत्र यथा, दमे वे रोदसी । रापो वरुणस्येत्यत् यथा, इमे एवोपधत्त । सजूरब्द इत्यत्र यथा, दमे अश्विना सवत्सरः। ब्रह्मजज्नानर्भित्यत्र यथा, न होमे agers (५) । जति किं । ब्रह्मवादिन इत्यत्र रय इमे लोकाः(५) इत्यस्य प्रग्रहत्वं माभूदिति i
१९ वरमिति ae |
२ एवम्परः पदान्तः प्रग्रह दूति गण, Xo a च।
द दमे इति चशब्दोन्वादिष्ति इति ० ao) चकार दमे दूति शब्दमन्वादि- शतोति Ge |
४ यजुषाप्तुमदतौति Ge |
५ ब्र्मवादिनो वदन्तौत्यच <a लोका दति ग०। ब्रह्मवादिनो वदन्त्यद्धिरित्यच a tH Bar दति ख०। |
४ अध्याये 2e, २७, २८, RE, GATT | ge
पूणे च ॥ २९॥
(चशब्दो ब्रह्मजन्नानमित्यन्वादिशति। ‘Ga इत्यन्त्र ब्रह्मजन्नानभित्यनुवाके प्रग्रहो भवति। यथा, पूणे उपदधाति । qe एवेनं । अ्रस्मित्रतुवाक इति कि। यो वै पूणं आसि- खति ॥
दं ॥ २७॥
'दे'इत्यन््यस्वरः (९) waa प्रग्रहो भवति। यथा, येन दयौरुग्रा एथिवौ Tes ॥
प्रोचे ba ६
Aa पपर I स्ट ॥ SY, “am, इयेते पदे ‘aut, प्रग्रहे(र) भवतः । यथा, aaa पूशेमासे। चक्रे Certs । पपर इति किं । यदिरूपया वात्तंप्नौ स्यात्। समिधानचक्र नोचा तं(१)। daw
इति fai शका भौमौ wea) येषामोशे पश्पतिः। पकारः परः याभ्यां ते, पपर ॥
नवती ॥ २९॥
“न्वतौ इत्यन््सखरः प्रग्रहो भवति। यथा, ओमन्वतौ afaq । हधन्वतो अमावास्यायां । नकारेण कि । कणकाव- त्येतया Ft
९ त्यञ्िन्रन््यसखरः aaa इति ख०, द० a च । दूत्यन्लखर दूति ao | २९ इत्येते सवे पदे पपर sw" इति ख० । ३ नोचात afta इति ae |
७० तेत्तिरोय-प्रातिणख्ये
पपरो न ॥ ३० ॥ सान्निध्यान् न्वतो इति लभ्यते । “पपरः' न्वतो इत्यन्त्यस्वरः प्रग्रहः न' भवति | यथा, मूदंन्तो पुरोऽनुवाक्या भवति ॥
VATA ॥ 82
'समोचो' इत्यन््खरः प्रग्रहो -भवति। यथा, समोचो रेतः सिञ्चतः। पश्चात् समोचौ ताभिः॥
नपरो न ॥ ३९॥ सात्रिध्यात् समोचो इति लभ्यते। ‘a’, खलु समोचो Tawa: 'न'कार'परः' प्रग्रहो भवति। समोची- नामासि॥ चो यत्प्रपरः ॥ ३९॥
“चो' इन्यन्त्यस्व रः "यत्परः" ्रपरः' वा प्रग्रहः स्यात् । यधा, शेत्तवौ facat aq’)! यत्र प्राचौ प्रेतं (र) । एवम्पर इति किं । सा प्राचौ दिक्। तकाररेफाभ्यां fai गौष्टेताचौ aw प्राचो पत्न्यन्वास्ते। चौोतिकिं। एकादशिनो यदग्नौ । प्रज नने प्रजननौ (२) ॥ |
(tua तिरञ्ची यदाञ्चबाल दूति @ | एचवो तिरो यतेति a} २ प्रतमध्वरमिति Go, ao च। ३ प्रजनने प्रजननमिति ख. |
8 अध्याये २४, २५, २६, २७, Bafa! ७१
TARY ॥ ३४ ॥
“आन्' इत्ये तदिशिष्टे ‘ay ग्रहणे weet प्रग्रहो भवति (*) । यथा, weraet अरस्तभायत् ॥ आनिति far महो द्यौः पथिवो चनः। आकारेण fal वयुनाविदेक इमो ॥ |
पतोशतिः ॥ २५॥
‘cay इत्यस्य यत्र aa शरुतिः खव णमस्ति, aa तत्र प्रग्र त्वं विज्ञेयं । यथा, दी पतौ faed | शभसखतो इद् (र) | खतिरिति किं। दम्पतौ वामं (र), प्रियमिन्द्राहदस्मतौ, इत्या- दावपि पदैकदेशे प्रग्रहत्वाय ॥
ययो ॥ २६ ॥
watcfa wast भवति। ` यधा, अन्तराग्नी पशूनां । विश्वामिचयमद््ग्नो (५) ॥
न feat ॥ ३७॥
ग्नो इति सा्रिध्याल्ञभ्यते। ‘a खलु ग्नौ इति पदान्तः 'हिपरः' प्रग्रहो भवति यथा, term fe areal एवम्परदति fa! इन्द्राम्नो हवामहे इति शाखान्तरे ॥ १ प्रग्रहः खादिति द° Be | २ tenelata Ge | च
दे वाममन्नत दूति we | ४ quel वसिष्ठनेति Wo, To च।
OR तेत्तिरौय-प्रातिशाख्ये
TNS दारौ कष्णञ्चरावो यदापरः॥ ३८॥
‘ate दारौ wy: चरावः यदा" इत्येतत् परः" (९) ईकार एकारो वा पदन्तः प्रग्रहो भवति । यथा, धिषे feat वोड- Fat | carey कि । रप मे वोरुधश्च(९) । Sat दारौ वा(२) | रौ इति कि । दादश सम्पद्यन्ते दादश । अतिष्ठमाने wat रूप- म्(*)। विसर्गेण fat चात्वाले कछष्णविषाणां (५) । विवसानौ ये चरावः। राव इति fan राये च नः सपत्याय(९) । नन्रमाने यदेदन्ता। ननु, यतन्ते यदास्तिषुरित्यच() प्रग्रहत्वं कि न स्यात् | पदग्रहृणेषु पदं गम्येतेति वचनात् नेति qa: (>) ।
OSS नित्यम् ॥ २९॥
नज्ञः रदे इतयेतयोरन्त्यस्वरः “नित्य प्रग्रहः ‘a’ स्यात्। यथा, वरुणाय रान्न छष्णः। एन्यङ्के क्ष्णः(<) | वोडादिप्रा्िरनयोः। "नित्यशब्दः प्राप्तयन्तरप्रतिषेधकप्रयो- जकः(\*)। यन्ञेपि कर््तोरिति तावब्रूतां । गमयेलो भवत-
९ इत्येवम्पर दूति Ge, ग०, द° मृ° च |
२ वोरुधख म इति GW |
@ ZI मामेति Go, Te च।
४ यज्ञायातिष्ठमाने war इति Ge |
५ विषाणां srafa <fa ae |
q खपत्याय देवेति ग०।
७ यदाक्विषुरदिं यमित्यच्े ति ae |
८ वचनाब्र मवतोरतिंत्रूम इति Wo, He, Xo We च। € ws wat राविपरे र्ति ख०।
१० प्रा तदरन्तरप्रतिष्णक्् दूति Ge |
8 अध्याये ४०, ४१, सूत्रे | ७२
इत्यादिना प्राधिः। खराज्ननो aret! सोमायखेतिप्रापिः॥ आकारेकारपर्वसतु बहखरस्य ते थे ॥ ४०॥
“ब इस्वरस्य' पदस्य, सम्बन्धो ‘a’ इति a इति वा आकार पूवे Taal वा प्रग्रहो भवति । यथा, खृजाते यो विदिषाणयोः | शक्रामन्िनो zea | एथिव्या रिरिचाधे,*) | दरुहणाय नु- देधे । एवम्यव्वे इति किं । areata वा vag’)! The war विदथे अन्तरेषां | बहसखरस्येति fa तत् प्रवाते(९) । यदेते zea ut! तेथेदति fa! अनूच्यमान आसादयति | वोड़ादिनिमित्तसापे चतानिवत्तंकः qa इति वररुचिपक्षः । माद्िषेयपचस्त वच्यते, पूर्वसूव्रोक्लनिषेधनित्यशब्दन्नापितानु- हत्ति निवारयतोति। aa वररुचिमतं रुचितं (५) । aga: स्वराः यस्मिन् तत् बहखर, तस्य । अत्र सखरशब्देनोपादान- वता(*) बहुशब्देन व्यक्तिभेदो विन्नेयः ॥
न शार्याते ॥ ४९॥
“शाव्यीते' इत्यन्तयस्वरः प्रग्रहः ‘a’ भवति । यधा, शार्याते अपिवः सुतस्य । पव्व॑सत्रप्रासो सत्यां करटोक्या निषेधोऽनेन(९) विधौयते ॥
१ रिरिषाये faaafa qe |
२ एतद्जमानं इति ae |
दे प्रवाते विषजन्ति दूति Ao |
४ रुचिर मिति ग०।
५ खरशब्दापादान्धति Xo Ho | बडखररूप षन्देनोपाद्!नवतेति Me | < कष्डोक्तनिषेधोनेनेति ग०, to aoa) कष्ठोक्तो निषेधोनेनति ee |
१०
७४ तै्तिरौय-प्रातिशास्े
ते मापातंनमएनमभिवायुगेभमुपादसतुपरः ॥ ४९॥
मापातं नमः एनमभि वायुः गभम् उप अहः तु, एवं परः" “a इति शब्दः, प्रग्रहः स्यात् | यथा, ते मा पातमास्य । पात- fafa fa’) । ते मास्मिन् यत्ने(९) परिदधावे gare ait ऽग्नये | नम इति fa) ते न व्यजयन्त । ते एनमभिसमन- Bat) अ्रभोति किं। त एनं भिषज्यन्ति ब्रह्मणः । ते वायुर्व्यवात् । युरिति fa ते वाच fad | ते गर्भमदधातां । ते उपामन्त- यन्त । ते अ्र्टोरा्रयोः। ते त्वावनोत् ज्यं इत्याहः | उकारेण fa aa धामान्युश्मसि। एवम्मर इति किं । तं देवाः । तें इति fa! wea नमः(*) । असुशिंल्लोक sont! यन्ति चा Ud सवनाद्येहः॥
अनुटात्तो न नित्य' ॥४३॥
मापातमिल्यादिपरोपि ते इत्यन्तयसखरः “अनुदातः' “नित्यः
प्रयो ‘a भवति | यथा, उभाभ्यामुत ते नमः (४) । नित्यमिति
fa. लक्षणान्तरप्राप्षस्यापि प्रतिषेधो यथा eq! नमसते श्रस््वायुधाय । गमयतो भवत इति arf ॥
१ माप्रातभिति किमिति ख |
२ यक्त उपङ्यध्वमिति we |
aa tfa किमिति ae |
बृददुच्त नम इति Ao, ग° च।
५ बङभ्यालुतते नम दूति we |
६ भवत त्यादिना प्राकषिरिति इ° Re |
४ अध्याये ४४, ४५, सूच | Oy एते तनुवौवेसमेवद्ियन्नपदि टक्-परः॥ Be |
तनुवौ बैसं एव हि यन्न पत् इ्टक्, एवं परः"(९) “एतेः carat: (र) प्रश्रहो भवति । यथा, तस्यैते तनुवौ । एते वें संवत्सरस्य Tat । समिति fal एते वा इडाये स्तनाः | स एते एव नमस्यनरुपाधावत् । एते हि देवानां । wast वा एते यज्नस्य । एति पदे wan’): ata sea उपदधाति । एवम्यर इति fal अथ कतम एते देवाः । एते इति किं । मनुत एवैनं । GRC Gal श्रग्रे यज्ञपति धत्त। सपमे पदे जुहोति ॥
परश्च इयोः ॥ ४५॥
निमित्तिनिभित्तयोः ‘ear’, उपरि वत्तंमानयोः(*) पत् wea इत्येतयोः) “च'कारान्वादिश्योः परत ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति | यथा, यन्नस्य छते पदे । यदेते इष्टके उपदधाति | निमित्तिन उपरि वत्तमानयोरिति fan सप्तमे पदे जुहोति । तस्यास्तं देवीष्टके ॥ `
९ इत्येवम्यर इति Wo, He, Ko Hog!
रे इत्यकखरः Tern दति ग०, Xo we च।
2 Uwe Wa षदे अथो इति ग० |
8 निभिन्िन उपरि वक्नमानयोरिति ख०, ao, xo yal ४ षदिषटकबन्दयोरिति X gol
७६ तैत्तिरौय-प्रातिशास्ये BIT: ॥ ४६॥
‘er इत्येवं ‘ax: ईकार एकारो वा पटान्तः प्रग्रहो भवति | यथा, विष्णोः wa खः (९) । विसगेण fai लोके ख TAU नु ॥
परश्ोभयोः ॥ ४७॥
“च'कारान्वादिष्टयोः पूर्वस् चोत्लनिमित्तनिमित्तिनोः "उभयोः" "परः, ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति | यथा, शिल्प we वामारभेते वा(९)। दृढ़ खः शिथिरे समोचौ । उभयो- रिति fa | हषणौ स्थ saat परश्च इयोरिति() वाच्य उभयोरिति शब्टान्तरमर्थीन्तरन्नापकं(*)। निमित्तिसहितयोः ू्व्वसत्ोक्लयोनिमित्तयोः परः प्रग्रहो भवति, परश्च हयो- रिति aara: | अत्र तु सूत्रे निमित्तनिमित्तिनोरुभयोः परः प्रग्रहः स्यादिति विषयभेदो विन्नेयः(५) ॥
सोमायस्वैतस्मिन् ॥ ४८ ॥
Gama रान्न “इत्येतस्मित्रनुवाके ईकार एकारो वा
१ fart: श्रं स्थ दूति ae |
२ fa We वामारमभे इति ख०, ग० च |
R तयोरिति क०, Go |
४ शब्दानरमथेभिन्नन्ञापकमिति ख० ।
५ farurg et विजेय दूति xo म्०। विषेषणमेदो fame दूति म |
४ अध्याये ४८।,५०,५१ सूत्राणि । ७७
पदान्तः प्रप्रहो भवति । यथा, अवी हे धेनू इत्यादि । खेति fai सोमाय पिढमत इत्यत्र माभूदिति ॥
दर heel
न N
“दे इत्यन्त्यस्वरः सर्व्वत्र (र) प्रग्रहो भवति । यथा, FF सम्भरति। ae नश्यतां ॥
परश्च ॥ ५०॥
‘Vara दे इत्यन्वादि शति । इं इत्ये तस्मात् परः' ईकार
र न NA ~
एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति। यथा, इ शक्त दे कष्ण मूरैन्वतीः ॥
एकव्यवेतोऽपि ॥ ५९॥
-एकबव्यषेतोऽपि' (२) दे इत्ये तस्मात् पर ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति । यथा, द Ba देवते (९) ¦ Fara देवसते । एकेन व्यवेत; (*) एकव्यवेतः | “अपि'शब्दो = इत्यन्वादिशति, मण्ड्कञ्चुतिन्याये न ॥
१ पदान्तः waa ति गर, to He च।
९ रकवब्यवद्ितोपि इति ख०, ग° च।
देवते सदै tha ख० |
४ रकेन पदेन व्यवेत इति Go, Ae, द° Fo च।
ot तेत्तिरौय-प्रातिशाख्ये
गमयतो भवतोऽनूकारात. पर तनूयदकरोत्ङ्या दिष्टिघत्रूतां प्रवर्तास्तारस्तस्नीतां वाचयतिबिभृतस्ताग्नि TAA ताभ्यामेवोभाभ्यामवान्तर पर आषष्टा त ॥५२॥
गमयतः" भवतः", “अनूकारात्" उकारव्यतिरिक्ञवणौत्, ‘av’, भवतः इति पदं । नचो यद्यप्यभावो wena, तथापि तदन्याधेता GAA, लच्छानुसारात्। तनू यत्, अकरोत्, gaifefeg, कुर्यादिति पदभिष्टिषूत्येतत् | टयो नाम <a मादयस््रयः प्रपाठकाः (\) उन्तमानुवाकवजिताः(९) । sat प्रवत्तं आस्तां wettat वाचयति बिशतस्त अग्निं गायत्र ताभ्यामेव उभाभ्याम् अवान्तरम्, इत्येवम्"परः' “भाषष्ठात्' पदात्, पूर्व्वो वत्तमान ईकार एकारो वा पदान्तः प्रग्रहो भवति । अभिविधावयम् “्राकारः। तन सदेत्यभिविधिः | यथा, ते एवैनं प्रतिष्ठां गमयतः। उत्तरावतो भवतः । अनूकारात् परमिति किं। दौचन्तेन्तनामानाहत् भवतः (र) | एते वै महायन्नस्यान्ते तनु यत् । यदिति fai परिपतये त्वा ष्ट्ञामि तनू aq त्वा warts (५) qwadt भ्रग्रवतौ याज्यानुवाक्ये श्रकरोत्। मानवो ऋचौ ध्याये कुबात् |
१ जयः प्रश्ना दूति Ge, Ho, Ko He GI
२ Swaraarncheat इति He, ख० च| २ दोनेलरामानाटत्भवत इति क | ua wife तन् नकन इति खर Ae च।
8 अध्वाये ५२, सूतं । Of
vfefafa fal waa दात्रे पुरोडाशमष्टाकपालं कुर्य्यात् | ते wget वरं ठणावहे। हविीने,\) प्राचौ प्रवर्तयेयुः | वत्तति fai ते feeny समभ्रियन्त त्वया प्रजानामि । द्मे वे सहास्तां | वैश्वदेवाग्निमारुते उक्थे अव्यथयन्तौ स्तसनी- ताम् । उत्तमे ओदुम्बरौ वाचयति। ते एव यजमानस्य रेतो बिश्तस्तस्मात्। तेति किं (र) । wae यावात्मन्वदहितो यौ च रत्ततः। एते दधाते ये aft गायत्रं । गायत्र मिति fa सधरेऽग्निं पुरौष्यम्। एते वे यन्नस्याच्नसायनौ तौ anata: wa पददयमेकं निभित्तमित्यतेतपद- सुदिश्य आषष्टनियमभङ्गप्रसङ्ग इति चेत् । मेवं (९) । निमित्ते कदेशस्य षष्ठत्वोपपत्तेः। सकलस्य(पि निभित्तस्य षष्ठत्वसुप- waa’)! लोकेप्यवयवधम्ंणावयविनो विशेषसिदेः । तथाहि, कणं कुरलं धारयन्तं कुण्डलो देवदत्त इति वदन्ति। एवेति fai अप्स्वग्ने ताभ्याम् । ये दे अहोरात्रे एवते उभा- म्याम् । उतृज्य इत्या इये अवान्तरं । अन्तरमिति कि । सन्तेवते हेडः । आषष्ठादिति किं। पर इत्युत्तर इति परि- भाषया WAAC परत्वं स्यात् तन्माभूदिति ॥
१ efauren इति ae |
2 @ fafafafa ao, ae च।
२ र्ति Gard प्रसङ्ग इति |, To मर च। ४ बष्टलमुपच्यत इति we |
= तेन्तिरोयप्रातिगास्थे
न यामो TAR मिथुनो मासे लोके TAM ५३॥
ग्रामौ वच्चसो मिथ॒नो मासे लोकै धत्ते, एतेष्वन््खरो गमयतो भवत इत्यादिपरोपि प्रग्रहो ‘a’ भवति। यथा, ग्राम्येव भवति गणवतो याज्यानुवाक्ये भवतः। ब्रह्मवर््स्येव भकत्युभयतो Tal भवतः । अथ भिधनो भवतः । पू॑मासे प्रयच्छत्तावन्रूतां। लोके प्रतितिढन्तो यन्ति दौ weet भवतः | धत्त ज्यातिमतावस्मा इमो लोको भवतः ॥
अते समानपदे नित्यमवे चावे च ॥५४॥
निषेधं "च'कारोन्वादिशति। wa अवे इत्यनयोः wa: देशयोरन््यलरः "समानपदे" वत्तमानेा गमयतो भवत इत्यादि- परोपि fat प्रग्रहो न भवति। यथा, अ्रवरन्धतेऽतिरात्रावभितो भवतः । अभ्याह्वयते वच्भेनमभिप्रवत्तेयति। अनातश्टष्णदे । उभाभ्यामुत ते नमः। समानपद इतिकि। एवते उभा भ्याम् । Wa नित्यशब्दः प्रासान्तरपरिषारार्थं इति सोदाहरण उप्रबन्धस्त् देशायेति सूत प्रसङ्गादुक्तम् | समानच् तत् We समानपदम्, तस्मिन् समानपदे ॥
इति विभाष्यरनने प्रातिशा ख्यविवर णे चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
५ अध्याये 2, 2%, सूत | TR अथ पञ्चमोऽध्यायः | अथ स॒रदितायामेकप्राणभावे ॥ ९॥
‘sq इत्ययमधिकारः | 'संहितायाभेकप्राणभावे दत्येतदषि- क्तं वेदितव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः। संहितेति कोऽयेः । नानापदसन्धानं संयोग इति सूत्रे णोः संहिताथे.। परः सत्रिकषः सं हितेति वेयाकरणाः पठन्ति। एकसमुत्घः प्राणः एकप्राणः, तस्य भावस्तद्भावः, तस्मिन्, इत्यात्रेयमतं । अन्यथापि समासः सङ्गच्छते, एकप्राणेन भाव्यते जन्यते sad इत्येक- प्राणभावः। एकेनोच्छसेन यावानुच्ायते वेदभागः, तावान् "एक प्राणभावः इत्यध । अत एवावसाने पदविधिः(९) 1 ननु संहितायाभिलयेतावतेवालम्, एकप्राणभाव इति वा उभया- zara किम् | उच्यते, णएकप्राणभाव इूत्यनारभ्यमाणे प्रत्तस्य संहिताविधेः पदावसानतवं aaa!) संहितायामित्यारभ्यमाणे तु पटेष्वेकप्राणभावः.) उपपद्यते इति वच्यमाणं काय्य कुर वा भवतोति(?) सन्देहः स्यात् । तस्मादस्मिद्रभयारग्भे प्रयोजन मस्ति ॥
यथायुक्तादविधिः सा प्रकतिः॥ २॥ श्रक्लतिः' संहिताखरूपम्, अजनेनोचते | प्रकतिविं क्रमक्रम इति
१९ नप्रदविधिरिति we | र षदेष्वथयेकप्राणभाव दूति Ao, To Hl) पदे एकप्राणभाव दूति Te | ९ क भवतौति द° दृति ae |
११
TR तेन्तिरोयप्रातिशाख्ये
विन्नेयत्वेन विधानात्(९) । "यघायुक्तात्' यथाखितात् पदपाठात् कूटस्थात् अविचालिनः(९), "विधिः ‘av ‘wafa’ संहिता(र) विज्ञेया । ‘fafa. विधानं प्रक्तिरित्यथः । यथा, खधा अस्री चासि। धन्वन्निव प्रपा safe! सखस्य प्रमा भसि । प्रव्- भरिया ईरते। ज्या इय समने । अमिनन्त एवैः । अच सूते पदानां परस्यरान्वयो महाभाष्यवचने न(५) विज्ञेयः । तच्च वचनं तावरण॑प्रक्तय इत्यत्र पठितव्यम्(*)। एवमत्रापि खरित- योमध्ये यत्र नौचमित्यादौ मन्तव्यम् ॥
* Co TA पुत्वै प्व प्रथमम् ॥ रे॥
‘aa’ सं हिताविधाने, ‘cat पवये पदं Gay, श्रमं HUT! यथा, wa आ इहि इत्यत्र Ste समानात्तर इति दौर्षः(९) । भक्ता इहि इति faa इवर्णपर एकारमित्येकारे ad waetfa भवति । अन्यधा रएहोति क्रला भक्तणब्देन (°)
[९ > हो{ि तचानिष्ट 8 oN सन्धोयमाने भक्तेहोति स्यात् । । पूव्वपद कत्तव्यत्व एतदुदाहरणम् | पवव॑सूव्रकत्तव्यतयपि वदामः। यथा, षट्-
९ विज्ञयत्वविधानादिति ae |
x विचलित इति ग०, द° मृ°च। wfafen दूति |e ।
द प्रूतिसंहितेति कण, Go, to Ho च।
४ महहाभाष्यवचने इति ख० । मदहाभाष्यवचनाच्च ति ग०, To Ho च। ४ Ufsafafa ao | पठन्तिद्ति a, to He च।
ई दोघं समानाक्षरे सवण्पर दृति Sle cia ख०।
° भक्तगब्द दूति Go, Ae, To FoF |
१¶ अध्याये ४, सूत्र | स्र
चि्ामनिष्यव्यं इति नकारस्य णत्वे कते उत्तमपर उत्तम सवर्गीयमित्यनेन टकारस्य रत्वे(९) षसखवत्या इति भवति । अन्यथा उत्तमपर उत्तममिति सूते प्रथमं प्रहत्ते सति षर् न- वत्या इति स्यात् । तच्ानिष्टं। यथा, वट् (९) सखयमभिगृत्तीये- त्यत्र टनकार इति पूर्वश्च तकारः, प्रधम ऊष्मपर इति(र)सूत्र- इयं प्रसक्तं । तत्र Waa टनकारपूव्व इवयेतदेव (*) कत्तव्य प्रथमं । अन्धथा वषट् खाहेति ara") | तच्चानिष्टं | अथवा wi विष्यामौत्यव्र उपसग निषूर्व्वो नुदात्ते पदे स्वर पूय व्यच्ञन- fafa aa’ च(९) प्राप्तं । तच दित्वसूत्रप्राधम्ये (°) विष्चामोति स्यात् । त्माभूूदिति षत्वमेव प्रथमं कर्तव्यं । ga पूर्वमिति वौष्ठा सर्व्वचरैवमर्धं(*) समर्थयति ॥
चपुमिथुपूष्ैः शकारश्चपरः॥ ४॥
‘ag ‘fae cares: शकारागमो भवति, चकारपरः(<) |
९ We रते दति इ० Ho | Wa सतौति ख०, ग° च |
R तथा वषट् इति Go । तथा szefa Xo He |
द ऊश्मपरो ददितीयमिति ख०, ग०, द° He च।
8 खनकारपूख तकार दत्येतदेवेति To |
५ ae खयभितोति Ue, ° Fo च।
€ aaa fare यञ्चनपरमिति सृजद्वयभिति ग० %o म् च। यजञ्जनभित्यादि eae fa ae |
© fgaqa प्रथमे काय सतोति Ge, Ae, <> Go च ।
८ खवधैकमथेमिति co सु* |
€ चपर दूति Ao, इ° Fe च;
cy तैत्तिरोय-प्रातिशाख्ये
यथा, awe मे अपु मे । भिथ॒ञ्चरन्तमुपयाति । एवम्पव्वं इति fa: विभु च Any चमे uaa इति fa असिना fara: ॥
Dae चन्दर परः ॥ ५॥
"चकारः शकारमन्वादिशति। ‘aye शकार आगमो भवति, “Seat. । यथा, सुखन्दर दस्मविश्यते । waa इति fa! प्रचन्द्रमास्तिरति(\)। एवम्मर ofa fe: आमा सुचरिते भज । सु इत्येष शब्दः प्व्ो यस्मादसौ BTA: ॥
UA: TAT: FATT: ॥ ६ ॥
‘ay waa: wa: आगमो भवति, “कुरुपरः' | यधा, यजमानः संस्कुरुते । रएवम्य्व्वं इति fa पुरोडाशं gata (९)। एवम्पर इति far! संस्कत्यच्छावाकसामं (द) भवति | कुरुशब्दः परो यस्मादसो कुरुपरः ॥ 7
FHS च FTA परः ॥ ७ ॥
‘Var सम्यूव्वंभागमन्वादिशति(*) । ager च' इति
९ facts दीषेमायुरिति ae |
२ Wis we कुवितोति a, ग° च |
द मंहत्यच्छावाकसामभिति ae |
४ सम्पूवेलमागमच्चान्वादिश्तोति He, इण्मुन्च। सम्पवेलमागमल' चान्वा- दिशतोति qo |
५ अध्याये ८, <, १०, Bartha cy
प्रग्रहे (९) ्रत्ययात्' ‘at.’ सकार आगमो भवति, सम्यूववः । यधा, त इषुट!समस्कुव्वेत | प्रत्ययो नाम अकार उच्यति । ्रत्यायन्ते अभिव्यज्यन्त व्यच््ननान्यने नेति प्रत्ययः । wae इति fal अगनिहोतं व्रत्तमङुव्वेत ॥
AGA दकार उच्चारः ॥ ८॥ “नोचापूव्वैः "दकारः आगमे भवति, 'उच्चापरः। यथा, मध्यात्रो चादुच्चा खधया । रएवम्मृव्वं इति कि । लोकं यन्य, aaufs! wane इति किं। नौचातन्धत्ति। आगमा एते ॥ AAA STATE: ॥ ८॥ cay waa: ऋकारः श्र 'विका रमापद्यते | यथा, गाणामसमर््ै । sal’) निमित्तमेकपद संस्थ' विज्ञेयं । अन्यथा कल्याणो रूपसगहा, वदो BA away, इत्यादावपि भवेत्। ऋकार इति कि । असं ठटणेहि(र) ॥ FATS ATMA TACHA TG परः सकारः षकारम्॥९०॥ mage इति सप्तम्यन्तं पदं, “ait 'प्रशतिभिः प्रत्येक- मभिसम्बध्यते(*) | आशोः धूः सुवः, इले तेष्ववग्रहेषु विसच्जनोयो
१९ ease रति awe इति ae, Ko qed) अकुव दृति प्ररे दूति ख० । g aa fa ao, To aeq |
2 warts न् दति To |
४ सम्बध्यते विसमे दति क०, ग०, च ।
८६ तेत्तिरीय-प्रातिश।ख्य
रेफमापद्यते। एभ्यः "परः' यदि ada सकारः" तडि सोपि “षकार' आपद्यते । यथा, इत्याशोषेदयच्चौ । धूषाहावनसर । सुवषाजिद्वामग्ने । अवग्रह इति fa देव सुवस्थ ते(९)। कखप- कार(९) इति अनेन ्राशौष्यदयेति ural अघोषपरस्तस्य सस्था नमिति धूःसाहो, सुवःसाहमिति च प्राप्न ॥ तदुभयभङ्गा- यायमार्भः। इति'शब्द एषामेवैष विशेषो नान्येषामिति प्रकारवाचो॥
| अथ लोपः ॥ १९॥ “श्रध'इत्ययमधिकारः। (“लोपः इत्येतदधिक्षतं वेदितव्यं, इत उत्तर यदच्यामः। अयमधिकारस्तिष्ठन्तयेकयेति(र) a- पथ्यन्तो मन्तव्यः(*) ॥
TAT मकारः ॥ ९९॥
मकारः ईम् इत्येवम्पूर्व्वो, लुप्यते मकारपरधेत् । यथा,
twat सुप्रयस | ware इति किं । दमं मे वरुण । Aaa fai अग्नि faa वरुणं । ईमिति पदग्रहणं । इतरथा थिव मा feyat: इत्यादौ मकारो लप्यते (*) । तच्चानिष्टं । मकार पर दति किं। ईङकाराय स्वाहेडुताय |
९ देव सुस्थ ते दममामष्यायणमिति ख° |
२ कखपकारपर दति Ao, To qo च।
२ तिष्ठन्त्यकया सपु दूति Go |
४ वदितव्य दति a, ० Fo च। ५ Qa तेति ख०, ae, दण aoa)
५ अध्याये १२, १४, १५, सूत्राणि | ८७
TATA उदात्तयोवंकारः ॥ १९॥ तु नुः इव्येवम्पर्व्यो "वकारः" लप्यते । तयोः तुन्वोः ‘set man’ असतोरिति विभज्य विनियोगो fasa: | यथा, wa यजेत | इन्वा उपस्तौ ण९) | उदात्तयोरिति किं । sara । अप्यकारादिति प्रािः। एवम्मूव्व ofa fai इदं वामा- वास्ये(९) । वकार इति किं। प्रतु जनयति इति विद्षोनु an’)! Gaga तुन् तो vat यस्मात् स तथोक्तः ॥ SAT सकारो BBA ॥ Vs I SA, सकार SATA” लुप्यते | was सयत्वाय | व्यच्नमस्मात् परभिति aaa: एवम्प व्वद्ति किम् । जगत्स्था at.) सकार इति fai saved खाहा। wat इति fai उत्सादेन जिद्वामव ॥ एषसस्य इति च ॥ ९५॥ व्यक्तिविषयः(*) ति! शब्दः प्रते कमेष इत्यादोन् विसन्नं नोयान्तान् दोतयति(४)। "चकारो व्यच्ननमन्वादिशति(९) | एषः सः स्यः, एषु पदेषु विसज्नं नोयो Tea लुप्यते । यथा,
९ उपस्तीणेमिच्छन्ति दति ख०, ग° च | ₹ वामावास्ये हविरिति ae |
2 यन्न श्ट्णोतु इति ||
४ afafaiwe: <ta ae, |
५ तावद् द्योतयतीति ae |
३ वयञ्जनपरतामन्ादिशतीति No |
cc तेत्तिरोयःप्रातिशख्य
एष तं गायत्रः सते जानाति। एषस्यवाजो। एवम्पर cfa fai दम एवास्यैष उप तिष्ठते। स इधानः
नासः ॥ १६॥
‘sa: इत्यस्मिन् ग्रहे, विसज्ं नोयः व्यच्ननपरो ‘a’ लुप्यते | हत्स्वसो मयोभूत्। अप्यकारादितिप्रासेनिषेधः॥
इदविदग्रदमान्नणएनोषधोःपरः सः॥ १७॥
इद् इदग्ने LATA एना ओषधौः, इत्येवम् ‘ae (’) “सः” इत्यत्र विसज्जनोयो लप्यते । यथा, सेदु होता । शेदग्ने अस्त ! tem इत्येताभ्यां fal स इल्ननेन। स इद्ेवेषु गच्छति। सेमान्नो हव्यदाति। न इति fai स इमामभ्यरशत् । सेनानोकेन। सोषधोरनुरुध्यसे। स दतिकि। परो दिवा पर एना ॥
FATE TAHA ॥ ९८ ॥
(इति! शब्दविशिष्ट “एकम्' इत्यस्मिन्, ‘saat’ मकारो
~ ~n A 9 fa लप्यते । यथा, इत्येकक तस्य जुहयात् । अवग्रह इति कि । इत्येकमग्रेथ । इतोति fa) | यदटेकभेकश्+सम्भरेत् ॥
९ एवम्पर दूति Ho, <> Weg | २ इति शन्दवि शष्ट दृति किम् af ae, < ae च।
१ अध्याये VE, Ro, RL, २२, GAT | ce.
तिषठन््येकया AYA: १९ ॥
‹तिष्टन्ति'शब्दविषयविशिर(९) “एकया शत्यस्मिन् ग्रहणे अन्त्यो वर्णः ayer: पू्व्वसहितः, लुप्यते । यथा, तिष्ठन्येके- कया Kaa समायन्ति | तिष्न्तौति fa करोत्येकयैकयोत्- सगेम् । cay सह वर्तेत द्रति सपृव्वेः ॥
नकारः शकारच्छपरः ॥ २०॥
‘arcu: “नकारः शकारम् आपदयते। यथा, अहो सर्व्वान् जम्भन् । ऋत ख तस्य Blast च । करणार कणा | नकार इति किं । wae) चपर इति fa! तां ङन्दोभिरन्व विन्देत् । चकारः परो यस्मादसौ चपरः॥
नायन्नेरयन्ना्रवन्नङ्ानधुणोवान्वा रुणानेवाक्सिन् ॥ २१॥
आयन् शेरयन् Way अनङान् णौवान् वारुणान् एवा- Raq, एषु ग्रहणेषु नकारः शकारं ‘A श्रापद्यते, च परोऽपि । यथा, लोकमायन् We! यामैरयन् चन्द्रमसि । आ्रःवन् चरुणास्मिन्। were मे धेनुश्च Ai छटणोवान् चेति- तिमना। वारुणान् चतुष्कपालान् निर्वपेत् । एवास्मिन् चक्तुधंत्तः ¦ एवेति fal अस्मि्धासुमिध् ख ॥
लकारश्चकारय शचक्छपरः ॥ PY
शचङ्परस्तकारञ्चकारम्' अआप्यते। यथा, ASAT! |
९ शब्दविशिष्ट इति ग०, द° qo च | १२
ie तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
ARISE! | तच्छन्दसाम्। अचर शचद्छप्रर इति सामान्धेनोक्तानां (९) निमित्तानां प्रततं विन्नेयम्, मुख्यत्वात् । प्राक्ततवै- ५/२ ई शकार ग्रहणवेय्याच waa (२ क्तयोः (२) प्राक्त मुख्यम् । अन्यथा शकार ग्रहणवेयव्था च (२) । कुतो वैयध्यम् । स्मशेपूरव्वेः शकारम्ककारमिति शकारस्य त्व कते तकारखकारं शचद्छपर इत्येतावतेव सिदिरिति qu: | किञ्च waa सति प्रत्ते पञचात् पूवसुतरप्रसरणन्रसखरसं । aa qa पूर्वे प्रथममिति नियमभङ्गप्रसङ्गात् ॥
AIT जकारम् ॥ २२ ॥
सातरिध्यात्तकार इति लभ्यते। "जपरः' तकारः "जकारं
आप्नोति (") । यथा, तज्नयानां जयत्वम् । एवम्पर इति कि। तत् प्रवाति ॥
नकार एतेषु जकारम् ॥ २४॥
एतेष्वितिबहवचननि्दश्यजं प्रतयासन्रमे वापे च्य (४) सू चहय- wy परनिभित्तेषु सम्प्रत्ययः । तस्मात् "एतेषु इति शचङ्जेषु परत इत्यधेः । “नकारो जकारम्' आपद्यते। यथा, तेनैवे- नाच्छमयति | शत्वापत्तौ निषिद्धा यो नकारः सोऽ चपरत्वेन
१९ सामान्योक्तानाभिति Xo Ho |
र तव प्राशतवैछतयोरिति ग०, To He च ।
द एकार प्रदणतयय्यात् इति ग०, x qs)
४ अपद्यते दूति Ae, Lo Ho च |
५ बडवचननिदे एत् प्रत्मासत्रमेवानपेच्छं ति A>, Xo ya
५ अध्याये २५, २६, २७, २८, सूत्राणि | ER विषयी क्रियते । लोकमायचच्चतसखः। ताब्छन्दोभिरनु। अप- रूपमाव्ञ् जायते । एवम्पर इति कि। तान् स्तब्धान् ॥
लपरौ लकारम् ॥ RYN
दिवचनसामध्यात् गोतो प्रकतौ तकारनकारौ 'लकारम्'(९) आपद्यते, ‘aay | यथा, यज्ञोहितं परापतत् । चींल्लोकानु- दजयत्। लकारः परः (२) याभ्यां तौ लपरौ ॥
नकारोऽनुनासिकम् ॥ २६ ॥
अनुखारोत्तमा अनुनासिका इति नकारस्यानुनासिकलते fee प॒नरत्रापि तत्कथनसनुपपन्नं। तस्माद लन्तण्या "नकारः, नाम ACSA लकार इत्यथः । असौ ्रनुनासिकं' भजते । पूर््वोक्तमेवोदार णम् ॥
© मकारः स्पशपर स्तस्य सस्थानमनुनासिकम् ॥ २७ ॥
स्पशं परः" “मकारः ae ute, 'सस्थानमनु नासिक भजते | यथा, यं कामयेत । शं चभे। तं तदु घक्ताः। तं waa समानं स्थानं यस्यासौ सस्थानः, तं। स्पर्शः परो यस्मादसौ स्पशपरः ॥
अन्तस्थापरश्च सवणमनुनासिकम् ॥ रट ॥
"च कारो मकारमन्वादिशति | अन्तस्थापरः' मकारस्तस्या
१ लत्वभिति a> स्लः पर दूति Ao, Xo He च|
९ तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये
अन्तस्थायाः Taw सदृशम्, “अनुनासिकम्' अनु नासिकधसच- विशिष्ट, भजते । यथा, संयत्ता रसन् । सुवं लोकम् । संवत्सरः | नन्वनुनासिकमित्यनेन सानुनासिकं कथमुपलमभ्या- बहे) । उच्यते नितरां परिहारः । यतो धम्म॑वाचकः शब्दो धश्मिणमपि कथयति । wat पटो नौलमुत्पलमित्यादि (र) ॥
न रोफपरः ॥ २८॥ अन्तस्थात्वाद्रेफपरस्यापि मकारस्य तत्सव्णानुनासिका- पत्तिः (९) अनेन प्रतिषिचयते। “a खलु मकारो रेफ परः" gata wad) यथा, wears (*)। साम्राज्याय सुक्रतुः | रेफः परो यस्मादसौ रेफपरः ॥ यवकारपरचैकेषामाचार्ययाणां ॥ २०॥
'च'कारो निषेधान्वादेशकः। waat मकारः “एकषा- माचार्याणं' पत्ते 'यकारपरः (४) “वकारपरो वा न सवर्ण- मनुनासिकं भजते । यथा, सम् यत्ताः। संवत्सरः ॥
उन्तमलभावात् FATA दरत्यात्रेयः ॥ २९॥
“उत्तमस्य नकारस्य वा मकारस्य (लभावात्' लकारापत्ते,
१ कथं लभ्यते दूति ग०, द” wo च|
२ इत्यादिवदिति to, x Ho F |
दे तत्यवणं लनासिकप्राक्भिरिति Ae, Xo Ho च । ४ प्रसन्नां प्रथममघ्वराणासिति Te |
५ यकारपरो वेति ख, A, इ० Fo च।
५ अध्याये ३२२, 22, V8, सूत्राणि । | (५4 नोति A, ~ qaat sqafan: भवतोति ‘ada? नाम मुनिः, मन्यते | A * © यथा, चींल्लोकान्। WAN लोकं । उत्तमयोलभावः उत्तमल- भावः, तस्मात् | सुत्रहयभेतदनिष्टम्॥
SYA: ककारः सषकारपरः ॥ BR 'सकारपरः' धकारपरः वा ककारः आगमो भवति, ‘Sart ya: । यथा, प्रत्यङ्क् सोमो अतिद्रुतः । प्रत्यक् wee’)! gaat इति किं । प्रत्यङ् होतारम् । Tare इति किम् । तत् सवितुः। यत् षोड्शौ (र) ग्ड द्यते ॥
टनकारपूरेश्च तकारः ॥ २३ ॥
'च'कारः सषकारावन्वादिशति । ‹टकार'पूवेः वा "नकार ‘qa: वा (तकारः आगमो भवति, सषकारपरः। यधा, वषटत् खाहा । विद्वान्त् सोभेन यजते । अनूयाजौ षडत् षड्नूयाजावनूयाजौ षट् । एवम्परर इति fai षड् वा
ऋतवः । तान् रुद्रा WATT ॥ WAGE: शकारज्ड कारम् ॥ Be
“शकारग्ककारम्' आपद्यते “स्पर्श पूवव :' । यथा, शरच्छरौच्ौ । uae’ इति किं । आश्षः भिश्ानः। स्यः पूर्वः यस्मादसौ स्पशपूवेः॥
९ TASH TEC भवतोति Go Te च | 2 तत् षोड्ष्टोति |, ग० च।
४ तैत्तिरोयप्र।तिशणास्ये
न मकारपूवैः ॥ २५॥
'मकारपूवेः" शकारथकारं ‘a’ आपद्यते । यथा, av- शितं मे ब्रह्म । सरछखवाह (९) | Wary मकारस्य aga शकारे प्राप्त त्वमनेन निषिष्यते। ननेतदनुपपन्रं। रफो- wae: (*) इति मकारस्य लोपविधानान्न शकारस्य छत्वापत्ति- निमित्तमस्तौति। मेवं । छत्वापादकमलोपसव्रयोग्कत्वापादक- स्येव yaar ya yafafa न्यायेन (९) त्वमेव कत्तव्य स्यात् । तथासति मकारः स्मशंपरस्तस्येति शकारे ea मापत्रे (५) सच्चरितं भे ब्रह्मति स्यात् । तन्म्राभूदित्यच(*) aq पत्रमेव ॥
पकारपृर््च वारमोकेः॥ २९॥
ware प्रतिषेधाकषंकः (९) । Granta? मते पका रपूर्वः" शकारग्डत्व (*) नापद्यते। यथा, अनुषटुप्शारदौ ॥
व्यच्ञनपरः पौष्करसादेनं TAY जकारम् ॥ २७॥
Grate: मते व्यच््ननपरः' शकारः स्पर्शं ya अपि कत्व
९ संत्रवादइ सौवच॑नस दति | |
२ अथ मकारलोपः रोफोद्मपर इति Co He |
१ मेवं wares मलोपापादकात् पुवेमतस्तत् पूवे पूवं ` प्रथममितिन्यायेनेनि Xo Wel
४ तथासति मकारस्यशंलत्परे शकार छतवमापत्र दति इ० qe |
५ तन्माम् दित्येतदिति Go, ग०, द° He FI
€ प्रतिषधाथेक इति Xo He |
ऽ warcfafa ख, ग, द° Ho च।
५ MMA ३८, 22, ४०, सू्राणि। ९५
‘a आपद्यते । शकारात् ‘Wa’ नकार ‘sant’ "नः ayaa । वथा, आदिव्यान् श्मखुभिः। पापौयान् Bae Wa wae नकार इति कथं लभ्यते, जकारापत्तिरस्येति (९) ब्रूमः । प्रसक्गस्यैव प्रतिषेधः (२)। aaa यस्मात् परमिति व्यच््ञनपरः | AAT सूत्रहयमिष्टं ॥
प्रथमपूवो CAT तस्य सस्थानं सासिकौष्डिन्य मोतमपौष्करसादोनां ॥ २८ ॥
श्राल्तिप्रतोनां मते ्रथमसूर्व्वो हकारः” ‘ace’ प्रथमस्य ‘wera “wae? भजते । यथा, wae! Wes बा sae! तचिरण्यं । waa द्रति किं । mere होतार । हकार इति fai ara आप्यायतां वषट्ते (₹)। तत्ते । प्रथमः पूर्व्व यस्मादसौ प्रयमपूव्वः ॥
अविक्तत एकंषाम् ॥ ३८ ॥
‘gaa? मते प्रथमपूरव्वो हकारः ्रविक्ततः' भवति । यथा,
अव्वाग् देनं ॥ षचतुथीऽन्तरे शत्यायनादोनां ॥ ४०॥
न यनादौनां # ¢ भ ~ शत्य मते हकारप्रथमयोः अन्तरे' मध्ये, प्रथम- ९ अकारापत्निरल्येदेति Go, He, द° सु° च | र Tames fe प्रतिषेधात् इति xe मु°। द age a वि्णो दूति we |
<€ तेत्तिरोय-प्रातिशणास्थे
सस्थानः “aga: आगमो (९) भवति । यथा, अर्वाग्ध्येनं ae: | आदिशब्देन कौदलौपुत्रभरदाजस्थविरकौर्डिन्यपौष्कर- सादयो गण्यन्ते ॥
मोमार॑सकानां च मोमारसाकानाच्च ॥ ४१॥
चकारः पूर्व्वोक्तमन्वादिशति (\)। “मोमांसकानां सतं * . Q व मोमां चानन्तरातौतं मतं सम्मतं । पूव्वभेवोक्तमुदाहरणं | ५ ° . A सकानां Ye यक् WaT! नेतत् | qaqa मिष्टम् ॥
दति बिभाष्यरने प्रातिशाख्यविवर णे पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥
अथय षष्टोध्यायः।
अथ षकार सकारविस्जनोयौ ॥ १॥
“अथः इत्ययमधिकारः। ‘wares वकारम्! ्रापद्यत इत्ये तदधिलतं वेदितव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः |
~ - ~` eet
१९ चतु्थागम दूति ao, to we च। ९ पवाक्तविधिमन्वा-द्णति इति Go, Ho, द° Ho च ।
६ अध्याये २,३, Ga | € 9
खानासोदिव्यायोच्ययमुकम् मो-प्रोबी-मदि-द्यवि-पद्य वग्रदपुवः ॥ २॥
स्वानासोदिवि आरापोहि अयमु aa a at a at महि यवि पदि, इत्येवम्मू्ववो व ग्रहपूव्वंश्च सकारः षकारमापद्यते । यथा, उत खानासो दिवि षन्तु(\)। सखानास sfa fa! ठतोयस्या- मितो दिवि सोम आसौत्। आपोहिष्ठा मवोभुवः। आप इति fa न हि way हिनस्ति | श्रयमुष्य प्रदेवयुः | कमुषि- दस्य सेनया । अयं कमितिकि। ag सोम आह। ऊषुण ऊतये (९) । मोषुण इन्द्र । trea (*) । चोषधस्था । ate. षद्युमत्तमः। य उपद्यविष्ट । पदिषितां (५) । शचिषदसुः | श्रयाविष्ठा जनयन् गोष्टोमं fete) अवग्रहः पूर्व्व यस्मादसो अव ग्रहप्वः ॥
असदामासिच्चपञ्च ॥ २॥
असटाम, असिच्चन्, इत्येतयोः सकारः षकारमापद्यते | यधा, येन कामेन न्यषदाभमेति। भिवावरुणावमभ्यषिच्चन् | "च 'कारोवग्रदपू्वंत्वान्वादेशकः। अन्वादेशेन fa अजायां ae प्रासिञ्चन् । अवग्रहपृव्वत्वप्यकारेण व्यवेत इत्ययमारम्भः |
१ wat «fa qe |
> उष्य ऊषु ऊतये इति Ge |
₹ Staa पुरोरथमिति qo, ग० च।
* परदिषिताममश्चता यज्ञव्रति ख, गर, च।
१२
ec तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
ननु, लाघवादकारव्यदेतोपौतये तावतेवालम्, area किं | उश्यते, इत्खसो AM इत्यादौ माभूदिति ॥ उपसगेनिष्यव्याऽनुदाकते पदे ॥४॥ सर्व्बानु दात्ते “पदे' वत्तमानः सकारः उपसग निष्पूववः' वा(९) षत्वमापदयते(९) । यथा, अश्मनूच्लमिति परिषिञ्चति | इमं वि- ष्यामि | सास््ाज्येनाभिषिचामि(₹) | यजमाने प्रतिष्ठापयन्ति । निषसाद waaa;(*) | एतान्युपसगपूव्वौणि । निषे (५) यथा, निष्टनिहि दुरिता | TARTS इति किं । सदने सोद (९) | बहतः श्णि ail सव्वानुदात्त इति fa! विसोमतः (°) । अभिसवना पाहि। पद इति fal कालार्थः पदकाले अनुदात्त इत्यथः ॥
रासःसगेऽपनिनिर्विदु्मीद्पायुमिर्वेःखमतिर्माकिरोयुरा- युराभिःसधिनैकिस्तकारपरो नित्यं ॥ ५॥
रासः सपे इलेताभ्यां विशिष्टे अग्निरित्यस्मिन् ग्रहणे निः fag: we: पायुभिः वेः सुमतिः माकिः देयुः आयुः
९ उपरपगेपुवौ निषे बेति ख, He, Xo Ye च| 2 षकारमापद्यते दति Go |
२ अभिषिश्चलोति ao |
४ तत्रते वरूण दूति Ao |
५ निष्प aaa fer Ho |
६ सौद समुद्रं दति ख०, ग० च |
® विसौमतः सुरुच इति ख०, ग०, च ।
६ अध्याये ५, सूत्रम् | ९९
आभिः af: नकिः, इलेतेषु च विसजनोयः ‘carey’ षकार नित्य ` आप्यते। यथा, अविदुष्टरासः । अग्निष्टत् (९) | मेध्यश्च सप्त afer: एताभ्यां fafae sfa fal नाके ऽग्निस्ते तनुवं । निष्टपामि गोष्ठं । विदुष्टर सपेम | अप्यकारा- दितिवचनादविदुषटरास इत्युदाहरण(र) | मोटष्टम शिवतम | पायुभिष्टा frat: | पाथिति fa! विभिस्तिष्ठरस्ति्ठति | wea वेद? हि यज्वा । सुमतिष्टे अस्त्। fafa fa प्रमि तिस्ते देवानामिति शाखान्तरे माकिष्टे व्यथिराधर्षीत्। श्युष्टे gaa’): sae आयुदीः(*)। आभिष्टे अद्य(५) । ्रपस्वग्ने सधिष्टव । नकिष्टं wf! “नित्य'शब्दः किमः | ऋकाररेफवति अवग्रहप्रतिषेधं (९) वच्यति । अविदुरित्यत विसजं नोथस्यावग्रहस्यत्वात् षत्वं नस्यात्तन्माभूदिति कण्टोकतिः रपि विदुरित्यस्येव न त्वविदुरित्यस्येति दौब खात् | तत् सङ्ग्रह - wat नित्यशब्द उपयुज्यते ()। अघोषपरस्तस्य सस्थान- मित्यस्य युरस्तादपवादोऽय ॥
९ अगिनिष्टदिश्वमिति ख०, ग, च ।
२ इत्य्॒दादरणमिति We, Ae, To Ho | |
z पूवतरामपशम् दति Ho |
४ आयद्धा अग्र दूति ae |
५ wa मौभिरिति ख०, ग०, च|
३ तकारपुवौ नित्य तकारपु वलात् , तकारात् पर इति fafanatiaane: | ware tfa निषेधमिति ae, to ao च । wane इति प्रतिषेधमिति ae |
® प्रथ॒ज्यत इति Ge, ग०, to Ho च|
१०० तेत्तिरोय प्रातिशाख्ये
अथ AWE
‘ay इत्ययमधिकारः। ‘a इवेतदधिक्लतं वदितव्यं, इत
उत्तर यदच्यामः ॥ © £
अवणन्य्न शक्गनिपन्न्युतुमल्युमलिन्बुव eT ATs: ॥ ७ ॥
caw qat "व्यच्ननःपृव्वं च agit पतौ ऋतु त्य afer हहस्यति, इेवम्यव्वे ख सकारः षकारं नापद्यते । यथा, अन्तरि- चसम् (९) । अवग्रहपूव्वंत्वात् प्राभिः। आसिञ्चस्व । उप
9 © >, Cat ५ सगपूव्वेल्वात् प्रा्िः। ऋक्सामे 41 शङुनिसादेन रथं । पन्नोसंयाजानुप (र)। ऋतुस्था स्तस्य (२) । सत्यसयुत इव | aa मलिग्छसेना विन्दति । हहस्यतिसुतस्य ते । अवग्रहपू व॑त्वा- देषां urfa: 1 oe कऋकाररफवति॥ ८ ॥
ऋकार रेफश्च WAM, तावख्िन् स्त इति ऋकार रेफवत् तस्मिन् पदे वर्तमानः सकारः षकारं नापद्यते। यथा, fread शान्त्ये। उपसगंपूवेल्वात् प्राभिः । तस्मात् सविखस्यः | अवग्रहपृत्वेत्वात् atta:
BITS: i € ll ‘Saas ख्यः, सकारः षकार ना gaa, उपसगपूवञ्च |
९ दुरोणसत्। आअसाद्या्नि मन्धति इति ख०, चिद्धितपुखकेधिकः पाठः | २ प्नीसयाजा wana Ufa ख० | ६ MIWA वसन्त दति @ |
६ अध्याये 2°, 22, 22, Balfa १०९१
श्रवग्रह LIISA Awa! AW: क्रोशन्तौत्यत्र मचस्था यथा । यथाच Bal जानातोति ख्थुलदेहस्थः। उदाहरणानि | तस्यां टेवा अधिसंवसन्तः | अभिसमगच्छन्तेति। यज्ञानामभि- संविदाने ॥
सवस्थानं ॥ Qe ॥
‘aq “स्थान इत्येतयोः सकारः षकार नापदयते। Bafa पटेकदटेणो बहनां पदानाम्धंः (९) यथा, अभ्निसव्ित्यः | अनुसवनं पुरोडाशानां (र) । सवने सवनेभिग्टह्ाति । प्रसवा- य सावित्रः गच्छ गोस्थानं ॥
न fad ॥ QQ सवः स्थानमियेतयोः सकारे शधिपूव्वं' निषेधः a’ प्रसरति । यथा, अधिषवणमसि | अधिषवणे जिह्वा । अधिष्टानमारम्भणम् | धोत्ययं व णः gat यस्मादसौ धिपूल्वेः, तस्मिन् ॥ सन्तानेभ्यःसप्नाभिःसम्मितारस्तना्रसोतरस्पशःसक सनिसनिःसनोःसभेयःसत्त्वासस्याये ॥ ९२ ॥ सन्तानेभ्यः सप्राभिः afaat स्तनां सोतं खशः सक सनि- सनिः सनो: सभेयः स्वा सस्याय, एतेषु सकारः षकारत्रा-
पद्यते । यथा, परिसन्तानेभ्यः स्वाहा । faaarfa: azarae | afzafaai भिनोति। दिस्तनां करोति। अनुसोतं वपति।
९ बह्पद्ानामथं दूति खर. xo Ho a) २ पुरोडाशा दति ae |
१०२ तेत्तिरोय-प्रातिशाख्ये
तन् पातः प्रतिखशः। सगिति पदेकदेशो बहनाम् (\) । यथा, पात् एृश्चिसक्धो भवति | एृश्रिसक्धास्रयो हेमन्तिकाः । एश्चिसक्धमालभेत (९)। पएत्रिसक्थाय खाहा। तस्मादेत न्नोसनि। असिस्तनयिल्सनिरसि। दशटिसनोरुषदधाति | afaaaraaa सिदे किमखिलपदपाठेन। सधा वा एषोभिषणः, निषखाय खाहा, इत्यादौ माभूदिति । सुसभेयो य एवम् । भिस WI सहोजा: सुसस्यायै सुपिपपलाभ्यस्वैषधीौभ्यः | सन्तानेभ्यः सत्वा इ सेतयोरुपसर्गं पूव्वत्वात् Ufa: | सर्ववेषामन्ये- षामवग्रहपूव्वेतवात् ॥
न खरस्य सरोमसादश्सारथिस्फुरन्तोसुबज्याति- रायु्वतुःपूसतोः ॥ ९२॥
स्वर स्पा स्तरोम साहस्र सारथि स्फरन्तो BW, इत्येतेषु सकारः ज्योतिः आयुः चतुः, एवम्प्रवं च “AN इत्यत्र सकारः ऋ- काररे फवति अ्रवणेव्यच्नन इति चोक्तं निषेधं ‘a’ आप्यते, किन्तु षत्वं प्रतिपद्यत इति प्रतिप्रसवार्थोयं .न'कारः। यथा, अवनि- ष्वरा । विष्य च्छन्दः । उपसर्गपूवेत्वादनयोः प्रापि । सुष्टरोमा जुषाण | ग्रहणस्य चेदिति वचनाद्कारग्टहोतं साडस्रमन- ara । यथा, विषाहसखं चिन्वौत । दिषाहस्रो वा असौ (र) । कामयते सुषारथिः । विष्छरन्तो अमितान् । सुष्टुष् छन्दः ।
९ बह्हपादानाथं स्ति ९० Ho ख०,च। बहनां पदानामिति ao | ९ तचरिसकथसखालभेत ग्रामकाम र्ति Go | द wat Se chao |
& अध्याये १४, Way १०३
ज्योतिष्टोमं प्रथमम् । आयुष्टोमं ठतोयमुपयन्ति। चतुष्टोमो भवेत् । स्तरौमादौनाभेषामवग्रहपूरवत्वात् प्राधिः। ज्योति- ufeqaaa किं। यद् अचूणया स्तोमीयाः। स्तो इति fa! चतुस्तनां करोति । ज्योतिस्वा अस्याः ॥
तर्दारस्तसिंज्ञोकान्विदारस्तारस्तोन्यु कानून म्बकानुतृनश्मन्क्रएठन्पितुननान्कपालारस्तिषठन्नादयुदात्त नेमिरदेवानूत्सवनेपशु स्तकारपरः सकार प्राक्ततो नित्ये प्रातो नित्ये ॥ १४ ॥
very तस्मिन् लोकान् विदान् तान् तौन् Fay ऊरन् अम्बकान् WAT अश्मन् HIG पिन् wary कपालान् तिष्ठन् श्राद्यदात्ते' ‘freq’ ग्रहणे, नेमिं वान् सवने पशून्, एतेषु ग्रह- wy ‘urna: नकारः ‘faa’ पदे, award “लकारपरः' Say’ आपद्यते यथा, शततहौश्स्टदन्ति | तस्मिसत्वाद- धामि। इमानेव लोकाशुस्तौत्वी । विदांस्तैधातवीयेन यजेत | तास्ति दधामि जग्भयोः | ATM AT! FU | उद्धा स्तानुपब्दिमतः। चाम्बकारःस्ततौयसवनम्(१) | ऋत् स्तन्वते(र) | TMA AL) पनः कणुर्धसूवा(र) | पिद्युरस्तन्तुरिति (५) |
१ सवनमकुवेलेति Go, ग०, च ।
९ त् प्लन्वते कवय इति Bo | ष् स्तम्बत कवयः प्रजानतीरिति ग०। १ ण क्त्वा पितरमिति ao |
५ foe खन्तरिति प्रजा दति खर |
१०४ तैत्तिरौय-प्रातिशास्ये
प्राणस्त स्यान्तपन्ति । त्रपिविक्रतमितिवचनादेतद्ववति | ete शकपालाधस्ततोयसवने | तिभिस्तिष्टरम्तिष्ठति | आद्युदा- a इति fa । न प्रलयतिष्ठन्तावसुकोसि। अप्यकारादिति wife: 1 नेभिदवारस्त्वं परिभ्रूरसि। नेमिरिति किं। जात- वेदो वपया गच्छ देवान् aye । मध्यन्दिने सवने TIAMAT सवने । सवन इति fai प्रजां पश्न्तेनावदैत। तकारपर sfa fal तस्मिन् प्रजापतिः (*)। प्राक्लत इति fai तान् प्रेरय । प्राक्ञतोयं नकारो मकारस्पशंपर इति प्रातत्वात् । नित्ये तकारऽत fal विद्वान् Maa यजते | अनित्योयन्त- कारः। यतः पदसमये arf! तकारः परो यस्मादसौ, तथोक्तः ॥ इति त्रिभाष्यरनन प्रातिशाख्यविवरणे परष्टोऽध्यायः ॥ € ॥
--- =-= ~
अथ सप्तमोऽध्यायः |
अथ नकारोण कार ॥ १॥
अथेत्यधिज्ारः। नकारो रकार इत्येतदधिक्ततं afe- तव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः।
पुषूकछधिसवःसमिनराख्ु्ुंरवाःषटचिग्रामनिषयू्वः॥ २॥
qe क्धिषुवः समिन्द्रः waft sear षट् चरिः ग्रामः
१९ प्रजापतिलो कान् द्रविणावतः कुरुते दूति wo, विद्कितपुस्तकं धिकः पाठः।
© श्रध्याये २,४, Ta | १०५
निः, TATA नकारा शकारमापद्यते | यथा, AE ऊषुण अतये | इन्द्रो wal ग्टहेष्वित्यत्र शत्व न भवति, पद् ग्रहणष्विति- वचनात्! मोषुर इन्द्र | सुसू इत्ये तयोर्यदा षत्वं नास्ति तदा शत्वनिषेध्राथम् | वैक्रतग्रहणं यथा, सुन ऊतये । सून इन्द्रः । ब्रह्मणा afta सुवण wal कधोति fa! सुवनं शक्र स्वाहा। समिन्द्र णो मनसा। समिति fa | वत्तयद््र नहब्रद् । wef गाह प्रत्यानि सन्तु। उरुक्टरुण्सक्रधि। तस्मा erara वो हितं । षसखवत्यं स्वाहा) च्रिणवस्तोमो वसूनां । ग्रामणौय arg afer’) । निशेनिजति ततोऽधि । विसगण कि। निने रथि' सुभोजसं ॥ दन्धादुप्यमानच्च ॥ २ ॥
चकारो निष्यव्व॑ल्मन्वादिशति । निःशब्दो तरयो ना दुप्य- मानमिलयेतयो््र॑हणयो नकारो शकारमापदयते | यथा, सोन गभ" निर्ह ख्यात् । निरुप्यमाणमभिमन्वयेत । अन्वादेशः किमः | न निदन्ात्र लोहितं (र) | पारोपरिपरोप्रपुव्वैः ॥ ४॥
art परि परौ प्र, एवम्पर्व्वो नकारो णकारमापद्यते। यश्रा, पारोणशद्रश्यसे। परिणो रुद्रस्य. | वोरवन्त परौ ° NON at ॥ म्बत शसं | Wa; दवो Baa ॥
९ अामशौ wera दूति qo | 2 axe रतिरिति aw | २ w@tiwa’ Harrfela we, ae च।
१४
१०६ त्िरौयप्रातिभास्मे अवणव्यवेनोऽपि ॥ ५॥
अपिशब्दः पर्य्या यन्वादेशकः(\)। पर्य्यादिपव्वा नकारोऽ वणव्यवदहितोपि(९) wa भजरे । am, अग्र॒ पय्य णयन् (र) पय्याणोयाहव नोयस्य | प्राणाय स्वाहा | अन्प्राख्यात्(*) । अवण- aaa इति किं परिमिनुयात्*) | प्रमिनाम व्रतानि।
वादनउद्यमानोयानमयन्धवेनवच्च ॥ ६ ॥
वाहनः, उह्यमानः, यानं, अयन्, Aaa, वन्, Tal) ग्रह- WY चकाराक्तष्टप्रपव्वष(°) नकारो Wa भजते । यथा, प्रवा- ew afscfat) प्रेति fa परिभिनुयात् | प्रोष्यमाणोऽ- facfa:() । प्रयाणमन्बन्ये(९०)। अ्यत्रितिपदेकदेणेा बह- 6 | | यणौयं | | ee पादानार्थः;। तस्मादादित्यः mada: ) प्रायणीय are | । । ! | प्रायणमेषा प्रतिष्ठा(\९) 1 प्रायरोयस्य पुरोऽनुवाक्याः। wet
१ पर्थाख्न्बादिणतोति ae, xo Hoa} ऽ चकाराटटपुवेष्विति ग०,द्०म्*च | २ अवणंव्यवेतोपोति गर, xo qo gq) ८ Taree वद्किरिति ae |
३ अग्र wa णयतेति Go | € पोद्यमाणेषिपतिरिति ae | ४ नुप्राष्यात् पुथमामिति ख | १० पुयाणमन्बन्यद्खयुरिति ग० | यख पायात् पुथमामिति ao | छथारमन्बय Tacha ख. | ५ परिमितुथात् सप्तेति ख० | १९ योव owe प्श पतिष्ठाभिनि
९ ta fa Wo, ग०, to सण च। ख० |
© श्रध्यायं 9, र, <, सूत्राणि । १०७
येंरन्(९) । वत्रितिपदेकदेेा बहपादानाथःः । प्रयवेण पञ्च(र) | यदि वा तावत् प्रवणं(२) | अन्वादेेन किं। असि हव्यवाहनः | उदयन वेद ॥
OTe ॥ ७॥
चकाराछष्टवतनित्यत्र ग्रहे.) नकारः प्रा इत्येवम्प्वो e x [च ! ~n | शकार भजते (*) । यथा, प्रावरेभिः सजाषसः ॥
इन्द्रोऽयजुःपूवं एनं केन ॥ ८ ।
इन्दः, अयुः, दवयेवम्यूवंयोरे नं केन दयेतयोनकारेा wa भजने यघा, इन्द्र एणं प्रथमः । wayne क्रियते | एव- aya दति कि। «az एनं yar! ब्रह्मवादिनः कन(<)। एनं केनेति किं। इन्द्रो नेषद्ति(*) ॥
नृखोपूर्वी AAT: Wet
za at raat मना saa ARIAT शकार(*) भजते |
१ areata stata wo, ae @ ४५ शत्व भजते दति Ge, Ho, to Fe च| २ लामाभृपयन्ति qaae fir Bo | € केन द जामोति Ge, ग° च| ३ आङवनौयान् पवणां स्यादिति ग, ७ नेषदतिष्रितानि fra xfa wo! fefsaqaataa: पाठः | ८ णत्वभिति Wo, 1°, tov च।
४ qarcreaearafaree इति ao | चकाराृषटे afafaaee इति <> He |
er तेत्तिरोय-प्रातिशणास्ये
ननु, लाघवादकारव्यवेतोपौत्ये तावतेवालम्, कण्ठोक्त्या किं उश्यते, Hae मयोभूत् इत्यादौ माभूदिति ॥
उपसगनिष्यव्याऽनुटान्ते पदे ॥ ४ ॥
सर्गबातदात्ते “पदे' वत्तेमानः सकारः “उपसग निष्पूववः' वा(९) घत्वमापद्यते(९) । यथा, भ्रश्मनूल्नमिति परिषिञ्चति । इमं वि- ष्यामि साज्नाज्येनाभिषिच्चामि(?) | यजमाने प्रतिष्ठापयन्ति । निषसाद तत्रतः(*)। एतान्युपसगंपरव्वाणि । निष्यववं (५) यथा, निष्टनिहि दुरिता । रवम्पूव्वं इति किं । सदने सौद(९) । बहतः Ware util सर्व्वानुदात्त इति fa! विसौमतः (*)। अभिसवना पाहि। पद इति fal area | पदकाले ATA इत्यर्थः ॥
रासःसप्रऽभिनिदि वैदुमोद्ःपायुभि्वेःसुमतिर्माकिरोयु रा युराभिःसधिनेकिंसकारपरो नित्यं ॥ ५॥
रासः सप्ते इत्येताभ्यां विशिष्टे ्रग्निरित्यस्मिन् ग्रहणे निः fag: ate: पायुभिः a: सुमतिः माकिः fq: आयुः
९ उपपगेपुव निष््े। वेति ख, ग, ९० we च| र षकारमापद्यत दति Go |
२ अभिषिश्चलोति ao |
४ छतत्रता वरण दूति To |
५ निष्य aati fa Ho |
¢ सौद समुद्रं इति ख०, ग० च|
© विसौमतः सुरुच दूति ख०, ग०, च ।
€ अध्याये ५, GIA | Ee
आभिः सधिः नकिः, <@ag च विसजनौयः (तकारपरः' षकार ‘faa’ आप्यते। यथा, अ्रविदुष्टरासः । अ्रमिनिष्टत् (९) | मेध्यञ्च सप्त afer एताभ्यां fafae <fa fal नाके ऽभ्निस्ते तनुवं । निष्टपामि गोष्ठं । विदुष्टरं सपेम | अप्यकारा- दितिवचनादविदुष्टरास इत्युदाहरणं (९) । मौढष्टम शिवतम । पायुभिष्टा शिवेभिः। पाथिति कि। चिभिस्तिष्ठ्स्तिष्ठति | शोचे वेष्ट? हि यज्वा । सुमतिष्टे ्रस्त॒। fafa fa प्रमि तिस्ते देवानामिति शाखान्तरे । माकिष्टे व्यथिराधर्षीत्। Sqe gaa’): age आयुर्दः(*)। आभिष्टे अरद्य(५) । अप्स्वग्ने सधिष्टव । नकिष्टं प्नन्ति। नित्यशब्दः किमः | ऋकाररेफवति अवग्रहप्रतिषेधं (९) वच्यति । अविदुरित्यत् विसजं नौयस्यावग्रहस्यत्वात् wa नस्यात्तन्माभूदिति कण्टोक्ति रपि विदुरित्यस्येव न त्वविदुरित्यस्येति दौोब॑ख्थात् | तत्सङ्ग्रह- wat नित्यशब्द उपयुज्यते (%)। अघोषपरस्तस्य सस्थान मित्यस्य णुरस्तादपवादोऽयं ॥
९ अग्निटदधिश्वभिति ख०, ae, च ।
२ इत्यण्यदादरणमिति ख, Ae, To Ho च।
ड पेतरामपशान् शति ग |
४ खायुद्धाखग्र दूति खर |
५ wa मौभिरिति खर, ग०, च |
<€ तकारपुरवौ नित्यं तकारपुवेलात्, तकारात् पर दति निमिकशयो नित्यशब्दः | wane tfa निषेधमिति ae, to qo च । wane इति प्रतिषेधमिति ae |
® प्रयच्छते इति ख०, ग०, १० He च।
१०० तेत्तिरौयप्रातिशास्ये
HAAN ६॥
‘oy इत्ययमधिकारः। ‘a इसयेतदधिक्लतं वदितव्य, इत उत्तर ATTA: Il
अवणंन्यञ्चन शकुनि मलिम्बुदसतिपूवंः नेपतन्युतुमृल्युमलिन्बुवृदसपतिपूवः ॥ ७ ॥
अवणं पूर्वो "व्यच्नन पृव्वेख apis पत्नौ ऋतु aa afar हहस्पति, इवेव म्पूववे च सकारः षकारं नाप्यते | यथा, अन्तरि- चसम् (९) । अवग्रहपूर्व्वैत्वात् प्रातिः । आसिञ्चस्व । उप- सगेपृव्वत्लात् प्रापिः। ऋक्सामे वे। शङ्निसादेन रयं । पनौसंयाजानुप (र) । ऋतुस्था स्तस्य (२) । खत्यसंयुत इव । aa मलिग्छुसेना विन्दति । हहस्यतिसुतस्य ते । अवग्रहपूरव तवा- देषां arta: i
ऋकाररोफवति ॥ ८ ॥
WHITE THT WAT, तावस्मिन् स्त इति ऋकार- रेफवत् तस्मिन् पटे वत्तमानः सकारः षकारं नापद्यते। यथा, विजते area | उपसरगपृवेत्वात् प्राभि: । तस्मात् सविख्रस्यः | अवग्रहपृव्वतवात् प्रािः ॥
WITS: il ii ‘Saas स्थः, सकारः षकार ना पद्यते, उपसगपूवञ्च |
क ज
९ दुरोणखत्। आअसाद्याग्नि सन्धति दूति ख०, चिद्धितपुखकधिकः पाठः। ₹ प्मोसयाजा ऋचमनच्यति Bo | ६ कतस्थास्तस्य वसन्त इति ख० |
६ अध्याये १०, ११, १२, सूत्राणि । १०१ श्रवग्रह इत्यवग्रहस्थेा लभ्यते। मञ्चाः क्रोशन्तोत्यत्र मञ्स्था यधा । यथाच स्थूलो जानातौति खलदेहस्थः। उदाहरणानि | तस्यां car अधिसंवसन्तः | अभिसमगच्छन्तेति । यज्नञानामभि- सं विदाने ॥
सवस्थानं ॥ Qo i ‘aq “स्थान इत्येतयोः सकारः षकार नापद्यते। सवेति । पटेकदेभो बहनां पदानामधंः (\)। यथा, अभ्निसवधित्यः | अनुसवनं पुरोडाशानां (°) सवने सवनेभिग्टह्ाति । प्रसवा य सावित्रः गच्छ गोस्थानं ॥
न धिपूवं ॥ ११॥ सवः स्थानभियेतयोः सकारे “धिपूव्वं' निषेधः ‘a’ प्रसरति । यथा, अधिषवणमसि | अधिषवणे जिह्वा । अरधिष्ठानमारम्भणम् | Wag वः पूववा यस्मादसौ धिपू््वैः, तस्मिन् ॥ सन्तानेभ्यःसप्ताभिःसम्बितारस्तना्सोतरस्यश्ःसक सनिसनिःसनोःसभेयःसतत्वासस्याये ॥ १९ ॥ सन्तानेभ्यः सप्ाभिः afaai स्तनां सोतं an: सक सनि- सनिः सनौः सभयः स्वा सस्याये, एतेषु सकारः षकारत्रा- पद्यते | यथा, परिसन्तानेभ्यः स्वाहा । तिसपाभिः gare |
२ पुरोडाशा दूति ae |
१०२ तेत्तिरोय-प्रातिशाख्ये
तनू पातः प्रतिख्यशः। सगिति पदेकदेशो wary (\) | यथा, पात् एश्रिसक्घो भवति । पञ्रिसक्धास्रयो हेमन्तिकाः । एञ्चिसक्थमालभेत (९) पृत्रिसक्थाय खाहा। तस्मादेत ज्ोसनि। असिस्तनयिलुसनिरसि। दष्टिसनौरूपदधाति । सत्रियेतावतेव fae किमखिलपदपाठेन। aut at एषोभिषणः, निषसखाय खाहा, इत्यादौ माभूदिति । सुसभेयो य॒ एवम् । अभिस WI सदहोजाः। Trea सुपिपपलाभ्यसूवेषधौभ्यः | सन्तानेभ्यः Tal इ सयेतयोरुपसर्गपूत्वत्वात् प्रािः। सर्वेषामन्ये- षामवग्रहपूव्वेतवात् ॥
न खरस्यद्वासतरोमसादखसारथिस्फुरन्तोसतुबज्याति- रायु्चतुःपूबेस्तोः ॥ Qe
स्वर Gal सरोम सास्र सारथि BTA GY, इत्येतेषु सकारः ज्योतिः आयुः चतुः, एवम्परवे ख “स्तो इत्यत सकारः ऋ- काररेफवति अवणेव्यच्ञन इति चोक्तं निषेधं a’ ्राप्यते, किन्तु षत्वं प्रतिपद्यत इति प्रतिप्रसवार्थोयं न'कारः। यथा, अवनि- ष्वरा । विष्य्षा च्छन्दः । उपसर्गपूवेत्रादनयोः orf: | सुष्टरोमा जुषाणा । ग्रहणस्य चेदिति वचनादकारग्टहोतं साहस्रमने- काथेम् । यथा, farsa चिन्वौत । feareet वा असौ (९) । कामयते सुषारथिः । face अमितान् | सुषटुष् छन्दः ।
gt बहपादानार्थं <fa Xo Wo Go, च। बहनां पर्ानामिति ao | ९ त्रिखकथस्ारभेत ग्रामकाम दूति Go | २ wey Se xf to |
£ ब्रध्याये १४, सूत्रम् । १०३
ज्योतिष्टोमं प्रथमम् । sarge ठतोयसुपयन्ति। चतुष्टोमो भवेत् स्तरौमादौनाभेषामवग्रहपूरवतवात् प्राभिः। ज्योति- रादिपूर्वत्ेन fa यद् अच्णया स्तोमीयाः। स्तो इति किं । चतुस्तनां करोति । ज्योतिसत्वा अस्याः ॥
तर्दारस्तस्षिंल्लोकान्विदयारःस्तारस्लोन्यु कानून म्बकानुतुनश्मन्क्रएलनपितु ननान्कपालारस्तिष्ठन्नादयुदात्त नेमिर्देवानत्सवनेपशुंस्तकारपरः सकार प्राक्ततो नित्य प्रातो नित्ये ॥ ९४ ॥
तीन् तस्मिन् लोकान् विदान् तान् तन् gary ऊरन् waa ऋ तुन् अश्मन् BIA पिन् अनान् कपालान् तिष्ठन् gerd "तिष्ठन् ग्रहणे, नेभिदे वान् सवने पशून्, एतेषु ग्रह- शेषु ‘urea: नकारः ‘faa’ पटे, वत्तमानः “तकारपरः' सकारम्" श्रापद्यते। यथा, शत तहीश्स्टदन्ति | तस्मिंसत्वाद- धामि। इमानेव लोकारस्तौत्वी । विदांस्वेधातवीयेन यजेत | तामत दधामि जन्योः । AAT AAT! FVM | SHTL स्तानुपब्दिमतः। चम्बकारस्ततोयसवनम्(१) | ऋत्९स्तन्वते(९) | TRO A! पनः ayer’)! पिदर स्तन्तुरिति(५) |
१ सवनमकुवेतेति Bo, ग०, च |
९ ऋत् erat कवय दति ० । कन् स्तन्बन कवयः प्रजानलीरिति ग०। eam सत्वा पितरमिति ao |
४ foe am fof aon xfa ae |
१०४ तेत्तिरौय-प्रातिशा स्ये
प्राणारस्तस्यान्तपन्ति । अपिविक्लतमितिवचनादेतद्ववति | दाद शकपालाःस्ततोयसवने । तिभिस्तिष्टरम्तिष्ठति । आद्यदा- a इति fa । न uafasaragaifa: अप्यकारादिति wife: | नेमिदेवास्त्र परिभ्रूरसि। नेमिरिति fa जात- वेदो वपथा गच्छ देवान् त्वरि | मध्यन्दिने सवने पशूस्त॒तोय- सवने । सवन इति fai प्रजां पश्न्तनावदैत। तकारपर sfa fal तस्मिन् प्रजापतिः (*)। प्राक्त इति fa तान् प्रेरय । wade नकारो मकारस्यशंपर इति wear नित्ये तकारऽत fa विद्यान् सोमेन यजते | अनित्योयन्त- कारः। यतः पदसमये arf! तकारः परो यस्मादसौ, तथोक्त; ॥ इति त्रिभाष्यरने प्रातिशाख्यविवरणे षष्टोऽध्यायः ॥ € ॥
अथ सप्तमोऽध्यायः |
अथ नकारोाणए कार ॥ १॥
अथेत्यधिज्ञारः। नकारो शकार इत्येतदधिक्लतं afe- तव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः।
पुपूकधिसवःसमिनदराधुयुरुवाःषरचि्रा मनिष्य्न्वः ॥ २॥
wa कधिसुवः समिन्द्रः waft sear षट् चिः ग्राम,
९ प्रजापतिलो कान् द्रविणावतः कुरुते दूति ख०, विक्ितपुस्तकं धिकः पाठः।
© अध्याये ३,४, Ga | १०५
निः, UIA नकारो शकारमापद्यते | यथा, AE aye अतये । इन्द्रो wal wefan wa’ न भवति, पदग्रहरुष्विति- वचनात् | मोषुर Te) सुस इते तयोर्यदा षत्वं नास्ति तदा रत्वनिषेभाधम् | वैकतग्रहणं यथा, सुन ऊतये । सून इन्द्रः । ब्रह्मणा क्षधि सुवण wal कछधोति किं। सुवनं शक्र स्वाहा। समिन्द्र णो मनसा। समिति fa | वत्तयन्द्र नहब्रद् । aweful गाह प्रत्यानि सन्तु। उरुक्रटरुण्सकधि। तस्मा rata वो fed i ana स्वाहा ्रिणवस्तोमो aaa | ग्रामणौय ars afer’) । निणनिजति ततोऽधि । बिसगर कि। निने रथि' सुभोजसं ॥ उन्यादुप्यमानच्चं ॥ २॥
चकारो निष्ृवव॑लमन्वादिशति | निःशब्दो त्रयो न्धा दुप्य- मानमिलयेतयो््हणयोनंकारो णकारमापदते | यथा, योने गभ" le | | दः ec निह ण्यात् । निस्प्यमाणमभिमन्वयेत। अन्वादेशः faa: | न निहन्यात्र लोहितं (र) | पारोपरिपरोप्रपव्वैः ॥ ४॥
पारौ परि परौ प्र, एवम्पर्व्वो नकारो णकारमापद्यते। aa, पारोण्श्रश्यसे। परिणो रुद्रस्य. | ate परौ . NN ES WH । प्रण( द्वौ सरस्ततो ॥
१ ग्रामशौ खजन्ध दूति ग० | ३ Geel हेतिरिति we | २ शोदित कु्ादिति we, meq) १४
१०६ तेत्तिरौय-प्रातिशास्े अवणव्यवेनोऽपि॥ ५॥
अपिशब्दः पर्यादयन्वादेशकः(\)। पर्य्यादिपव्वा नकारोऽ- वणव्यवदह्ितोपि(र) wa भजते । यथा, अग्र पय्य शयन् (र) पय्यीणौयाहव नोयस्य । प्राणाय स्वाहा | अन्प्राख्यात्(*) । अ्रवण- aaa इति किं । परिमिनुयास् ५) । प्रमिनाम ब्रतानि।
वादनउद्यमानोयानमयन्यवेनवच्च ॥ ६ ॥
वाहनः, उद्यमानः, यानं, अयन्, यवेन, वन्, रषु (९) ग्रड- घ॒ चकाराक्लष्टप्रपव्वष(*) नकारो Wa भजते, यथा, प्रवा- I~ eu afscfal) | प्रेति fa परिमिनुयात् | प्रोष्माणोऽ- faafa:(®) । प्रयाणमन्वन्ये(*)। अयत्रितिपदेकदेशेा बह- © } | ॥ le ce पादानाधः। तस्मादादित्यः प्रायणौयः। mate ara | | | प्रायणमेषा प्रतिष्ठा(९९) । प्रायणोयस्य पुरोऽलुवाक्याः। प्रणो -
१ पर्यादखयन्बादिणतोति गर, tome wT] © चकाराषृटपुवेष्विति ग०,द०म्*च | २ अवबशंबयव्लोपोति ae, to qe, ८ पुवाइशे वक्किरिति ग |
३ अग्र प्यं यतेति Go | < पोद्यमारेधिघतिरिति ae | ४ wooed पृथमामिति Ge | ९० पया शमन्बन्यद्खयुरिति ग० । ae पाश्छात yaarfafa ग० | छथारमन्बय Cyc खर | ५ परिभिनुयात् सप्तेति ख० | १९ योवे यशर पूणं पतिष्ठामिलि
९ एते-ख्वति Wo, ग०, to Ho च। ख० |
६ © WaT ©, ८, <, सूत्राणि । १०७
aq)! वब्रितिषपदे कदे बह्पादानाथ : । प्रयवेण पञ्च(\) | यदिं वा तावत् प्रव णं(₹) | अन्वादेशेन fa | असि हव्यवाहनः | उदयनः वेद ॥
myst ॥ ७॥
चकाराक्ष्टवतनित्यत्र ग्रहणे(*) नकारः प्रा इत्येवम्यूब्या ॥ 1 ५ ~ ! ~n ! शकार भजते(*) । यधा, प्रावणेभिः सजाषसः ॥
£ nN दनद्रोऽयजुःपुवं एनं कन ॥ ८ ॥
इन्द्रः, अयजः, इत्येवम्यूवेयोरेनं केन इयितयोनकारा शल भजते यधा, नदर एणं प्रधमः | अयजुष्केण क्रियते | एव- aya इति किं । सद्र एनं भूत्वा । ब्रह्मवादिनः Ha’) । एनं केनेति किं। द्रो नेषदति (२) ।
FMIS AAT: Ne
चर चो इत्येवम्य्व्वो मना दत्येवं नकारा णकार (*) भजते |
१ पायलोयेश्रिति ख०, गर च| ४ शत्व भजते इति Ge, Ho, Lo He च| रे लासास्पयनति qaaw fer Bo | ६ कन तर्जामोति Ge, ग° च|
३ wreadtara vant स्यादितिग, ॐ नेषदतिष्रितानि frat cf wo! fafsaqaafua: पाठः | ८ wafafa Go, 1°, Coho च।
४ चकाराछष्टवञ्चितिग्रडर दति ao | खकाराङृ्टे afafrawe इति <> a |
१०८ तेत्तिरोयप्रातिशास्ये
| ह यथा, नुमणा ase’) | Wa: शतपयाः | uae इतिं fai समना उपागहि ॥
अङ्गानामोने-गानि-गाना-म्धानि-यामेन ॥ १०॥
अङ्गानां, ओने, गानि, गानां, ग्धानि, यामेन, एषु (र) नकारः संहितायां wa भजते(२) | यथा, यव्रयङ्गणा समव- यति । ब्रायुषि दुरोणे । अतिद् गणि विश्वा(५) | पुरोगाणां चक्ष षे । स वग्याण्यासन् | अ्रन्तयीमेणान्तर धत्त ॥
रषःपूर् CATE ॥ ११।
हवन, अङ्क, हन्, ug!) ग्रहणेषु नकारो रेफपवः रष इतेवम्पवाौ वा Wa भजते। यथा, अग्निदो ्रहवणौ च | शरदयपराह। हन्निति पदे कदेशग्रहणं (९) बहपादानाथ. | रक्चोहणः(०)। व ष्णुवान् tite (2) । saew पुरन्टर । एवम्यव इति किं | साङ्ग Cara | बलगदहनः॥
रुपवा मयान्यनो ॥ १२॥
मयानौ, अनौ, इत्यत्र QUA नकारो Ta भजते। यथा,
० ==
९ नृमणा अजसभिन्धान इति Go | ५ रतेध्विति ao | र एतेष्विति ग०, Xo Fo च । ६ पदैकदेण इति ख, to we a] ३ णत्वमपभजते इति a | © र्ोडणमिति ae |
४ सनः प्रषेदतिदुगेारि fara र्तिग०। ८ वैष्छवोरचोदको इति we, as!
© अध्याये १३, १४, १५ सूत्राणि । १०९
दारुमयाणि cathe) ते aa fa vadta(’) | cama इति fa यानि aaatfa®) 1 watt aaa रफग्रहरेग fa | सनौ कसन्दुक् ॥ वाघाषपूरवसतष्टं ॥ १२॥ वाघा इस्येवम्पर्वः षकारपर्वश्च तकारः, टकारमापद्यते(र) दाव्वीषाट इति, दारु ्राघातः। age आयदहौः(*)। वाघा
इतिकि। प्रात ्रादित्याना | aga इति faa अग्निस्ते तेजः ॥
थश्च टं ॥ १४॥
9° . चकारः षकारपुर्वत्वाकर्षकः | थकारः प्रकारपवः, ठकार ~ e e fa tm le भजतं । यधा, गोठ मा । एवम्पूव इति कि । गच्छ area ॥
न तकारपरः ॥ १५॥
वाघाषादिविधिरनधिक्लतलरादुत्पत्रप्रध्वंसो। तस्मादत्र नायं निषधः(*)। किन्तु प्रक्षती wafafaxaa विषयीक्रियते | तकारपरो AA Wa aaa! यथा, पर्य न्तरिच्तात् 1 पारौपरिपरौप्पूवः, ्रवणंव्यवेतीपौत्यादिभ्यां(९) प्रािः॥
९ Tatts eta र्ति ख,ग° च। ४ खाय॒देा ay इति म०। ९ मन्मयानि साचादिति ae, tog) ५ नायं fame दूति ग०। ३ ठकार भजते दूति दण qe | ६ आअवशेव्यवेतोपि cantata खम,
{Yo He च| ॐ
११० ते्तिरोय-प्रातिणास्ये नद्धानिनूनंनुत्यन्यन्योन्याभिरन्यान्यन्चान्तख ॥ १६ ॥
चकारो निषिधाकषकः। aura, नून, नृत्यन्ति, अन्यः, अन्याभिः, अन्यानि, अन्तश्च, एतेषु ग्रहणेषु नकारः, पदान्तश्च नारो ल्व (९) न भजते | यथा, वास॑सा व्यानयति | अवर्णं व्यवेतोपौति प्राप्षिः। waa पु्णबन्ध्रः। परिषत्यन्ति(९) | प्रान्यः Wey afa | प्रान्याभियच्छति (र) । प्रान्यानि पाव्राणि(५)। पारोपरिपरो प्रपूव इत्येषां प्रातिः । अनित्येतावता सिदे, अन्धो- न्धाभिरन्यानोति fa प्रतिपदपाटेन ्रनुप्राख्यात् प्रथमा- मित्यत नैष निषधः प्रसरति | पदान्तो नकारो शत्वं न भजते । यथा, वचहन्च्छर् विदान्। रषःणुव दूति wife:
sfa विभाष्यरन्ने प्रातिगाख्यविवरण सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
अथाष्टमोध्यायः। अथ प्रथमः ॥ ९॥
श्रथेत्ययमधिकारः | प्रथम इत्ये द् धिक्तं वेदितव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः। विसजनोयपर्यन्तायमधिकारः ॥
९ षदाकाश्च wafafa ग° to म्*ख। ३ यच्छलन्बन्योरिति ae | २ माजाखोय परिनृत्यति स्ति ख | ४ gratia युज्यन्त दति Go |
र अध्याये 2, 2, ४, सूत्राणि | १११
उन्तमपर GARY Banta ॥ २॥
उस्षमपरः प्रथम आतमनः सवर्गोथसुत्तममापयते। यथा, ay रासन् । NWA स्वाहा । ae! एवम्मर इति fa वाक्त ्राप्यायतां । प्रथम इति fa इमां नोवाच(९) । उत्तमः परो यस्मादसो स उत्तमपरः॥
ठनोयध खर घोषवत्यरः ॥ 3 ॥
स्वरपरो घोषवत्परञ्च प्रथमः, wala ठतोयमापद्यते | | | BY रोति यथा, ऋषधगयाडधगुत । यद होतेत्यादि। wire घोषवन्तश्च स्वरघोषवन्तः | ते परे यस्मादसौ स तथोक्तः ॥
AIS मकारपरः ॥ 8 Il
ककुदित्यस्मिन् ग्रहणे अन्त्यो att मकारपरः, चकाराक्ष्ट wate सवर्गीयमापद्यते(र) । यथा, कञ्चन् प्रत Fa) | ककुदिति fal यउब्मादयोत् । एवम्यर इति fal aque म्दः(*)। मकारः परो यस्मादसौ मकारपरः। उत्तमपर उतम सवर्गोयमित्यस्यायमपवादः ॥
९ बाचं व्याकुवितोति ति ख०। ३ पुतृक्निवाजसालम दति ae |
२ Waly नृलोयमा पश्यते «fa ४ कक्शयल्लिभ xfa ae | Wo He, To qo q
११२ तेत्तिरौोय-प्रातिशास्ये
£ अथ विसच्जनोयः ॥ ५॥ syne विसनज्ननोयं लच्यतेनाधिकरोति, इत उनसर यदुच्यते | अथ सखरपरो यकारमित्यवधिभूूतोऽयमधिकारः। \ AN रेफमेतेषु ॥ ६॥ स्वरेषु घोषदत्सु च परतः(\) विसन्ननौयो रेफमापद्यते | यधा, तदग्निराह | arate ऊजं । एतेषिति (२) बडइवचना- ae सव्वनास््नो faema स्वरघोषवतां परनिमित्तमुपादानं | तेषामेव प्रक्षतत्वात् | एतेषिति किं | अग्निश्चम इन्द्रश मे । न् रोफपरः ॥ ७ ॥ रेफपरो विसञ्जनोयो रेफन्रापद्यते | यथा, सुवो रोहाव । aera) । घोषवत्वाद्रेफस्य पूवविधिः प्रा्तः(*) | रेफः परा यस्मादसौ THAT! ॥
हारभार्वार्दारबिभरजोगरकरनन्तर्विवःसुवःपुनरदर द प्रातवस्तःशमितःसवितःसनुनस्तनुतस्तोतद्दातःपितर्मातर्यं- PEACH: ॥ ८ ॥
द्वाः, अभाः, वाः, हाः, अविभः, अजोगः, अकः, अनन्तः, विवः, सुवः, पुनः, WETS, प्रातः, बस्तः, शमितः,सवितः, सनुतः,
१ परद्ति ws | ३ tant रमध्वमिति ग,चिद्धितपुखके- ९ खरष्वितौति ao | धिकः पाठः,
४ पुवेविधितः पा्िरिति we |
c अध्याये र Gal ११३
स्तनुतः, स्तोतः, होतः, पितः, मातः, यष्टः, UT. नेष्टः, त्वष्टः, एतेषु विसर्जनोयो रे फमापव्यते, खर घोषवत् पर. | यथा, माह्वा- fa चस्य(*) । योनावभाक्खा । तस्मादार्णम वो fea मामे Uefa arse) अनिभम्तन्तभविभरभिभस्तं। तरो षधोरजोग- रजोगरोषधोरोषवोरजोगः, अजोगरित्यजोगः । टेवचराकर जक्त(रेण | करावरनुदात्ते ue इति वच्यति। तेनेतद्पि(र) सिध्यति, अ्रप्यकारादितिवचनादिति Aq मेवं। अनुदात्तेऽकः- शब्दे तद्भवति । इद्न्न्य वरार्थमपि,२) | यथा, अर्वा कर कर- alata: (*) आद्य दात्तखररोयम्(५) । यज्ञपर्षोरनन्तरि द (९) अन्तरनाद्यु दात्ते इति aaa! तस्मादन्कारादि चेतिवचनात् सिदातोति चेत् । मैवं। अनाद्यृदात्ते तद्कवति। आददात्त स्त्वग्रमपि ग्रहणं(*) । च faafaaa च विवः, विवरिति विवः। gata ्ुवम(८) पुनरासद्य सदनम् | श्रहरदहरहंविक्धानिनां। अहारहरित्यनिडनान्तो निषिध्यते(<), इत्येवंरूपस्यायं निय- a’) | प्रातरुपसदः | दोषा वस्तद्िया वयम् । eat: शमित-
९ दख माहावंसूनामिति ae | ° wragmeqafaia a1 आद्य
2 तेनैव acta cia ख०, गन्च। aaaa- दात्तमिदः ueufafa ae | च्ाद्यदा- दपि दृति to He | त्ाथेमिद् ग्रहणमिति द° He |
३ अन्यखराथमिलोति to, द° मुण्च। ८ सुवभं यच्छंति |e, ग च।
४ अंकः सलोकः सुरत few < अररदरनोड्ग्थांश्तो निरषिष्यत स्ति ख,चिक्ितपु्लकेषिकः ore: | tfa कर । अदरदरिति अननिड-
५ अादुदात्तस्लिदभिति ao,como च । ग्यान्तो निषिध्यते दति te |
६ यन्नप्ररषोनन्तरितयै इति ख० | ९० एवंरूपस्य नायं नियम दति गर,
Xo Ho FF!
१५
११४ तेत्तिरोय-प्रातिशास्थे
रिति() । देव सवितरेतत्ते | देषः सनुतय्य॑योतु(र) । स्तनुत- रिति(र) शाखान्तरे । एत? स्तोतरेतेन । होतयविष्ट सुक्रतो दमना। मरुतां पितः पितमरुतां मरतां पितः | पृथिवी मातम मा fevat | अग्ने वष्टरिदं नमः। अशौयेषटरे्टरशो- याशोयेष्टः | नेष्टः wat vat नेष्ट नष्ट; पन्नो । शिवस्त्रषटरि हा- गहि । खरघोषवत्यर इति किं । अ्रबिभस्तं भूतानि एुनस्ते मैषां । अव णंपूर्वस्त॒ लप्यत इति कचिज्ञोपप्रािः | अथ सखरपरो यका- रमिति कचिद्यकारप्रािः(५) । arate: सर्व्वोकारपर इति कविदोत्वप्रा्भिः(*)। ता एताः प्राप्तो; प्रतिषे ह्वारभारा- व्ारम्भः ॥
करावरनुद्ात्ते पट् ॥ € ॥ कः, श्रावः, इतये तयोवि सज्ननोयः पदकाले अनुदात्ते पटे वत्तमानः स्वरघोषवत्परो रेफमापद्यते। यथा, भिथुयाक- भागधेय | सुरुचो वेन आवः, आवरित्यावः। अनुदात्त इति fal कोस्येश्वरः। आ वो वाजेषु asta’) । एवम्पर इति कि। अधियाम कः सम्य ॥
अन्तरनादयुदात्ते॥ १० ॥ अन्तरित्यस्मिन् पटे अनादयुदात्ते वि सज्ज नोयः(*) स्व रघोषवत्-
९ Vai, एमितरिति इति ख | ४ कचिद्यत्वपाक्षिरिति ae, << He च। ९ ्याराचिद् इषः सत॒तयुयोतु इति ५ कचिदोकारपु facta ee | Ge ae, च। ६ खावोवाजेषु यजनति ख, To च।
३ तनुतरिति So | ० स विंसजनोय इति ख० |
८ अध्याये ११, १२, Wa | ११५
परो रेफमाप्रोति(\)। यथा, अन्तरमग्नेरुचा(२)। अग्निमन्त- भविष्यन्तो । अन्तर्यामे मघवन् । अनाद्य दात्त इति किं । रघो- न्तोन्तं मनुष्यः | एवम्पर इति किं । अन्तस्ते दधामि | अन्तोदात्त दूति वक्घव्ये बहम्बरत्वं बहपादानाथे' । अन्यथा छन्तोदात्तस्थैव Car! दह तुन स्यात् । अन्तवेदि भिधनो(*)। अन्त- यामे मघवन् । आदावदात्तः(५) यस्य तत् AAT, न आद्य् दात्त अनाद्युदात्त, तस्िन् ॥ आड़त्परः॥ ११॥
आतरत् इव्येवम्परो विसव्ननोयो रेफमाप्रोति(€)। यथा,
जिन्वराहत् खादहा । उग्रराह्नत् स्वाहा । भोमराहत् खाहा ॥
द्तिपरोऽपि ॥ १२॥ अपिशब्द आह्तत्परत्वकाय्थमन्वादिशति(°)। असौ विस जंनोयः, इतिपरो रेफमाप्रोति() । इति ga: अुतरितीति सुतः(€) । अन्वादेशः किमर्धः। हवनयुत ह(\) । इति परः(९) यस्मादसो इतिपरः ॥
१ रफमापद्यते इति ग०्द्०सृन्च। दति गण, Xo HoT) आहृत्पर विस-
२ अन्तरग्र रुचा त्वमिति ख० mea!) जेनौयं चान्वादिशतोति ख० | ३ अन्यथा लन्तोदात्तस्येव श्थादिति ८ रफमापद्यते इति ख |
T+ He | । ९ दूति श्रुतिरितौति चरत दृति गर | भिथनो सश्मवत दति a> | xfa a fa: 3 तरितोति aa इति ख| ५ arlfeagra दूति ao | १० ऋतु भिद्धवनच्र त दूति ग० । ₹व- ई रफमापरखते दति खर | aA at इवं वन्त इति ख० y
(9) आदृत्परं विसुजंनोयमन्वादिशति ११ दूतिः पर इति इ? म ¦
११६ तेत्तिरोय-प्रातिणास्ये
अद्ारदःसुवरनिङ WTA: ॥ १३॥
हाः, अहः, सुवः, waa’) feast नोयोऽनिङ्ग्यान्तः स्वरघोषवत्परो रेफमापद्यते(९) । यधा, अहार्जातवेदः(२) | अद- देवानामासोत्*)। सुवदवाए अगन्म । अनिङ्ग्यान्त इति कि । अभिपूर्वं" arer भवन्ति, were षडहो भवति(५) । देवसुव इति देवसुवः। णएवम्पपर इति fa | एवमुत्तममहः स्यात्(९) | सुवश्च मूद्यां च। द्वारभारादिसूत्रे हारित्यनेन ग्रहणेन(°) अहाःगब्दस्य अप्यकारादितिवचनाद्रेफसिद्ौ सत्यामच पुनर्वचन- मिङ्ग्यान्तस्य अहाःशब्दस्य प्रतिषेधार्थं | नन्वत्रैव हारिति वक्तव्य, अप्यकारादितिवचनेन कायसिदः, नतु aa गौरव- दोषापत्तेरिति चेत्()। मेव । अनिङ्ग्यान्त इत्युक्तिरनिङः- ग्य[न्तत्वम-प(<) सम्भावनोयं । तच्च sifmaqeq ग्रहणे arate विदेषणमनथेकं स्यात् । तथाप्येवंरूपे माभूत् । अप्यकारादितवे भवतोत्यन्यः पत्तः(\°)। नतु सरल इति सचे हारिति ग्रहणमुपयुज्यते(*९) ॥
९ एतेष पदषु Tia Ge | € इत्यक्तेरनिङ्ग्यान्तत्वमिति इति रे रफमाप्रातौति गर, To moa ome! शृत्य॒क्तेरि ङय्यान्तमेवेति ख ०। 2 अरज तवेदा विचषणोति ख०,ग०च। to तथाप्येवरूपे माभत, इति [क- ४ अदमस्नति Go, ग० च। malice भवतोति जघन्यः पच्च ५ च्योनिनों रायरिति aret भवतोति दूति te, इ०मु*च। तथाप्ये वंरूपे
ग०, चिद्कितपुलक भिन्नः aie: | ama किन्तु aries भवतोति ६ प्रायणौयमदरूसपादति ग°्चिद्किते मौ रवं जघन्यः पच इति Go |
To, ao पुस्तक च fay: पाठः| ११ ननु सरलेतिगम्बमानस्य चाथेस्य ० इ)रित्यननेव लि we | नैव ze विशेषरमितिन्या्ांशे सु- ८नतुतद्गोगवापनेरिति चेत तरामदारिति प्रडणस्पयच्यत दति
र्ति wea! नतु तद्भारवापत्तिरिति Wo |
खत इति a |
र अध्याये १४, १५, १६, Bath | Cts
न PRATT: ॥ १४॥
सानि्येन लब्धः पव्वसूतरोक्तो विसन्नं नोयो भिः, भ्यां, इत्येव- म्परः(९) न रेफमाप्रोति। अर्थात् अ्रहरित्यतर विसज्ञ'नौयः परि्यते | इतरत्र स्थितस्य एवम्परत्वाभावात् | यथा, उत्त रोरहोभिः(र) | शमहोभ्याभिति,२) |
“Co अधश्च सव्वषां ॥ ey tl
चकारो निषेधाक्षकः(५) । अह इत्यस्मिन् ग्रहणे विस- sata न रेफमाप्रोति। अ्ारहरिति प्रापि; । अचर ग्रहणे केचिदनुसवारमिच्छन्ति केचिन्नेच्छन्ति । सव्वं तेषामेष निषधो भवति | अनुष्वारभमिच्छदह्धिरपि प्राप्तिरेव प्रतिपाद्यते,
विधेमष्यसखनासिक्यो न विरोधो भवेत् सत(५) |
तस्मात् कुर्व्वन्ति कार्य्याणि वर्णानां we wa gu इति।
यथा, अह इन्द्रमेवा Faye । अशो सचे प्रभरेम ॥
HAUT AAR रेफपरो लुप्यते ॥ १६ ॥ अवर्णादन्धस्वरपूर्व्ो विसन्जनौयो रेफपरो लुप्यते । यथा,
रेवतो रमध्व' । एवम्पूव्वं दति कि । यो रुद्रो अग्नौ । एवम्पर इति किं । Tacha: सधमादः। तुशब्दारग्भादवणंपर्व्वोऽपि wre
९ भिभ्यामेवम्यर इनि ae, to Fo च। ४ निषेषमाकषंतौति ख०, Ao, २ उन्नरैरदोभिश्वरन्तोति खण, 7 च। Xo म०च। द शमदोभ्यासिति निनयतोति Go | ५ भवेत् समत दति to Be |
अद)भ्य मिति निनयतीति ae |
११८ ते ्तिरौय-प्रातिशास्थे
भारादौनां विसर्गो.) लप्यते, gears दौघमाप्रोति(र) | यधा, रुक्मो अन्तरन्ता रुको रुक्मो wat: । तहिं सुवो रोहाव aa लोपदौघ fa न स्यातां। feaaarfefa ga: तत् aa । ह्वाराभारादिसूत्रे अरहारहः सुवरित्यत्र च(र) । नन्व होरातरे इत्यत्र कथमोत्वं। अन्याघन ग्रहणसामथ्यनेति ब्रूमः | तत् कथं । अहोरात्रे Yaad इत्येवं रूपसाम्यादहोरा ताभ्यां, अहोरात्रथोरित्यादि विज्ञेयं | एवञ्चेदधिषवरे इति ग्रहणसामध्य- नेव va सिद्धे न धिपे इति षत्व नषेधो न fata’) | wii स च शब्ट्स्य अधिषवणे इति ग्रहशसामध्यन षत्वं सितु । स्थानगब्दस्य कथं सिहेयत्, य्रहणादिसामरध्याभावात् | तस्मात्तदथ aq aa) सा्धकमिति attest) तदथ चेति गुड्जिहिकान्यायः। तथाहि ग्रहणसामवष्यीदिति गम- निकामावं, कण्टोक्तिस्त विशेषः। तथा सव्वं शब्टाधमपि(°) सूत्रमिति ata! अवर्णणीदन्यः, अनवणः, असौ Gat यस्मात् सः तथोक्तः । रेफः परो यस्मादसौ रेफपरः॥
१ विसर्जनाय दति @ | <fa षत्वनिबधनिषेधो न विधेय दति
२ दोषेत्वमापद्यतं इति ao | Bo |
३ दारभारादिदव सुवः पुनरदरड- ५ तावत् सृवमिति do, xo, qe, रिति अदरः सुवरिति चति ae | च। वातत aafafa ख°।
४ va fae a fuqa दूति निषध- ६ साथकमिति तदर्थश्च zea’ इति निषिद्धेन विरोध दति to ae | va ग०, To He च सामथ्यमिति सन्तो -
सिद्धे निषिद्ध न धिपृवं दूति निषेध इति व्यमिति ख० | विरोध दति ग? । सत्व सिद्धेन fara 9 ततः सवं शन्दाथेभिति Ho, CoM? aI
८ अध्याये १७, १८, १९. सूत्राणि । ११८
Hay पूरवः ॥ १७॥
तस्माद्रेकपरविसञ्जनोयाल् सात् FAT यः.) स्वरो षः सच दौघमापदयति। यथा, we रौद्रः। तित्तिरौ रोहित् । famed! यदा तस्य विसञ्जनोयस्य लोपः,(२) तदेव दोषत्वं यथा स्यादिव्येवमथंः, a’ शब्द; ॥
ए्टञ्च।॥ १८ ॥
एष्टरित्यस्मिन् ग्रहणे विसजनौयो रेफपरोऽवणपृव्वापि लप्य- ~ © ने © | | ते, पूव्वष्वरथ Ste: | यथा, एष्टा रायः। चशब्दो लोप- दोषयोराकर्षकः। नन्वेतदनुपपन्न'। द्धारभारायन्तःपाति- त्वादेशटरि त्यस्य रुक्मो अन्तरन्ता रक्सो रुक इतिवचनादनवर्ण- पूर्वस्तत्र तृशब्देन लोपदौधं सिद्धे ()। वच्यमाणमतभेदा- खयत्वन्नापनाय श्टहोतभेतदुपपत्रतरमिति परिहारः ॥
ने केषां ॥ १८ ॥
Be he ~ 0 ~ एकवां मते रएटरिति faa नौयो रेफपरो न qua | अत एव पूव्वस्वरदौरघाभावश्च। किन्तु घोषवत्परेत्योत्वं । यथा, wat रायः। वररूचिविरचितमेतत् । माहिषेयभाषितं त्वेवम्,
१ पवापियद्तिख०, गर, द. मुन्च। GUA लोपदौचै सिद्धौ इति ख०।
2 यदा विसजंनोयनलोप इति ग । ङारभाराद्यन्तःपातिल्वादेष्टरित्यस्य रुक्मो यदा विरुजंनौ यस्य लोप दूति द° म्° । अन्तरन्ता रुक्मो रुका इति वदनदणे
2 दारभारायन्तःपानिल्ादेटरित्य ख पूवेस्वित्यच तुशब्देन ately fos wail रको अन्तरित्तिवद्वणंपुवं faqs इति ग° |
१२० तेत्तिरौोय-प्रातिशास्ये
एष्टरिति faa नोयो रेफपरो न रेफमापदययत इति । fae रूपमुभयोः समान ॥ द्ावुत्तमोत्तरोयस्य TG ॥ २० ॥
उत्तमोत्तरोयस्य शाखिनोमते णए्टरिति विसन्न नोयः, तत्परो रेफश्च दाषेतो रेफमापदयते | यधा, wee: । wa at वाररुचोक्तः। माहिषेयोकगस्त, दावत्तमोत्तरोय इति कस्य चित्राम, तन्मते णष्टरिति faa नोयो रेफपरो Ceara | यथा, Weta दति ॥
साङ्त्यस्योकार ॥ २१॥ agua मते णषटरिति विसन्जनौये रे फपर उकारमाप- aa इति मादिषेयोक्घ । तत sauce ओकारमित्योत्वं । यथा, UT! अरस्य च नेकेषामित्यादेशभेदाद्ेदः। faster हरण तु समानम्॥ ¢ SSAA सपूर्वं; ॥ रर ॥ उख्यस्य मते रेफपर एष्टरिति वि सज्ज नयः Gaara सह उकारमापद्यते, इति माद्षियोक्तम् । यथा, Ue रायः । वाररुचोक्गन्तु, णष्टरिति विसन्नं नोयो र२फपरो gaa सह रेफमापद्यते इति । यथा, एटा रायः । पूवण सह awa इति aya: । अस्मिन् विकल्पजाने प्रधमभेष्टचेति सूचमेवेष्ट ॥ कखपकारपरः षमकारपृवः समवय दः ॥ २२॥ अत्र परनिमित्तविगेषणादेतत्पन्ता स्वरघाषवत् परानु-
८ अध्याये २४ सूत्रम् | १२१
ठत्तिर्भन्तव्या । शअवग्रहविसञ्नं नौयः(*) ककारखकारपकार- परः घकार मापद्यते, अकारपुवेशचेत् सकारः । ` यधा, अधो दविष्कतानां(:) | ग्रसित निष्खिदति | वदिष्पवमान उपसद्यः | नमस्कारेरेवे नं(२) । पथस्यथस्परिपतिं । अवग्रह इति किं । पष्पावतोः प्रसुबतो। नमः पिभ्यः। ककारश्च खकार GRITS कखपक्राराः, एते परे(*) यस्मादसौ तघोक्तः। अकारः पूवा वस्मादसो अकारपवः ॥
आविनिंरिडशश्चतोऽपसोदेवरिषोऽधदसोतिदिवोविश्च लोऽश्मनस्तमसः ॥ २४ ॥
आविः, निः, इडः, शश्वतः, अपसः, टेव रिषः अर्थहसः, अतिदिवः, विश्वतः, अश्मनः, तमसः, एषु विसव्ननौयः कखप- कारपरो यथाविहितं भजते | यथा, आविष्कणष्व | छतं fafa- वति | seu? समिध्यसे | शश्वतस्कहं स्ते(*) । अ्रपसस्पारे अस्य । उरोरानो देवरिषस्पाहि। देवेति fa सरिषः पातु aa अरुहसस्पातु | अ्रतिदिवस्पाहि(९) । अतोति fa दिवः cee सुवगत्वा(°)। विश्वतस्परि हवामहे । त्वमश्मनस्मरि । उदयं तमसस्परि | अनवग्रहार्थोयमारम्भः ॥
९ अव प्रहान्तवक्ों विसजनोय रति ४ Tat दूति ae, eo स्*च।
इ० म्०। ५ शञ्जतस्कदस्ल दधान दूति | | = दविष्क,तानामवेति खञ, गण्च। < अतिदिवस्पाद्ि समावषटवन् दूति ae} ३ लमस्कारोरबेनं शसयति इति ख० । ७ Gara fan दूति म०।
१६
१२२ तेन्तिरौय-प्रातिशास्ये
क्षधिपिन्वपथेपरः ॥ २५ ॥
afa, पिन्व, पथे, एवम्परो feast यथाविहितं (९)
भजते | यथा, उरुणस्कधि(\) । अपस्यिन्वः | स प्रथा नमस्पथे ॥ न सक्रधकारपरे ॥ RE ॥
स, क्र, घ, एवम्परे(र) सति क्ध्यादौ विसच्जनोयो यथा- विधित्रापदययते(*) । यथा, आमनसः कधि खहा । शच्च नः क्धि(५) । उपश्मा नोयः क्रतवे(९) । रेफेण कि। उत नो मय- स्वधि(*)। उरुचयाय नः कधि । इतं ्टतथोने पिव (र) ॥
पल्नीवे-पतो-पते-पतये-पतिष्यतिम्परः॥ २७॥
पोषे, पतौ, पते, पतये, पतिः, पति, एवम्रो विसजंनोयो यथाविहितं(<) भजते | यथा, प्रेतु ब्रह्मणस्पतीं वेदीं । क इति कि। रेतोधाः wala इत्याह । एभस्मतौ इदमह । वास्तोष्पते प्रति। waa yaaa! वाचस्पतये पवस । वाचस्यति- वाचमद्य। वाचस्पतिं विश्वकस्राणं(\°)। पत् इयेतावतैव fas प्रतिपदपाठेन fa दिवं गच्छ सुवः पते इत्यादिनिषे- aa: ॥
$$ बब ~~~] ~~~
१ यथाविधिमिति ग०। € क्र्तं दक्तायेति ग, चिद्धितपुखलके
२ उरुकदुरुशस्कछषोति Ao | भिन्नः ore: |
३ Laat दति Ge, ग० च | © मयस्छषि चयद्रीरायेति ae |
४ यथाविहितं नापद्यते दूति ख०, ८ धतं घतयोने <fa ख०,ग० च) ग०द््०म्° च| € यथाविधिभिति ae |
५ मन्यारे शच्च नः कधि दूति we | १० विञ्रकमाणमृतये दूति ग० |
८ अध्याये २८, RE, २०, सूत्राणि | १२२
दिवःसदसखरिपुत्परः ॥ र ॥
दिवः, सहसः, अनयोविसव्ननोयः,(९) परि, ga, TIAA यथाविहितं(र) भजते । यथा, दिवस्परि प्रधमं । दिवस्युत्राय सूर्याय | सहसस्पुत्रो श्रहुतः । अनयोरिति किं । एथिव्याः पथ्- न्तरित्तात् | परुषः परुषः परि । qua: garta(®) | एवम्पर इति far दिवः एथिव्याः परि । अनेकाथेः(५) प॒दिति पदेकदेणः ॥ रायस्योपरः ॥ २८ ॥ राय इत्यत्र विसजनोयः पो इवयेवम्परो यथाविहितं भजते | यथा, पशवो वै रायस्मोषः। पो इति परैकरेशो बहपा- दानां | रायस्पोषेए(५)। शन्तनुत्वाय रायस्पोषाय । राय- स्ोषस्य ददितारः। राय इति fa विभुः पोष sama पो इत्योकारेण किं। रायः प्रेष भगाय(९) ॥ नमस्करोपरः ॥ २० ॥ नम इति() विसजंनौयः करो इत्येवम्मरो यथाविहितं भजते | यथा, संवल्सरेण नमस्करोमि । उभयीभ्या नमस्करो- ति()। नम इति fat एकहायनादेनः करोति! करो दूति fai नमः कपर्दिने च ॥ |
१९ दत्यनयोविखजेनौय दूति ee | ४ wae रायस्मोपेणति ख०, ग०।
₹ परिपुत्यरो यथाविधिभिति ao, इ रुष्टा रायः रषे भगायेति ग०। द° म०च| © नम इत्यव ति Wo, इ* Ho च
~ ५४
द पुसः पवां उत विञ्चायुषं रयिनमिति म | ८ Sumy इति we!
४ अनकाथेत्नादिति द° He I
१२४ तेत्तिरौय.प्रातिशास्थे
वसुष्ककारपरः ॥ २९॥
वसुरित्यत्र॒विसजंनौयो ककारपरो यथाविहितं भजते । यधा, स इधानो aqenfa: | वसुरिति किं विप्रः शचि, कविः। एवम्परर इतिकि। मयि वसुः पुरो वश्ुः। विश्वावसुः पथ सुष्णात् ॥
नाध्वरविश्वनोऽन्तजातोविविष्ुःपरःपुनः ॥ २२॥
अध्वर, विश्वतः, अन्तः, जातः, विविशुः, परः, पुनः, इत्येतेषु विसजंनोयो यथाविहितं नापद्यते (\) | यथा, अग्ने यं यज्ञमध्वरं (र) विश्वतः परिभूरसि। आविनिंरिड इति प्रािः() । अध्व रविशेषणाच्निहत्तिः | अध्वरमितिकिम्। इन्द्रः वो विश्वतस्परि | महाटेवमन्तःपाश्वन | कखपकार इति mf । भूतस्य जातः पतिः(*) । wataaatfa प्राभिः। या आविविशुः परःपर्ः | विविश्एरिति किम्। परुष्यरुरनुयुष्याविशस्तः । gat पुन- fe). पतिः पतिभिति प्रा्िः(९) ॥
धषवति ॥ रर ॥
सात्निध्याट्त्र च सूत्रे नजर्थो लभ्यते, धकार षकारथ
९ एतेषां विखजनोयो यथाविदितंन ५ पुनः पुनच्यस्मादिति ख०, ग° च ।
भजते दूति ae, xo wea! € ख, ग, fafsaqeaat:, इ० He रे यज्ञमध्वरमिति ख०, ग०। पुलकं च कखपकारपर इत्यनयोः ३ खविनिरिति sta इति ae | sifafcfa विभिन्नः are: |
४ जातः प्रतिरक आओआसोदिति ae |
८ अध्याये ३२४ सूतम् | १२५
wat तावन् इति धषवत्, तस्मिन् पदे परभूते(*) सति पूर्वो विसर्ज नोयो यथाविहितं नापद्यते। यथा, वहिः परिधि(२) । पुरुषः पुरुषो निधनं(२) । उभयतः चण भेवति | कखपकारेति(*) प्रािः। परभूत इति किं।(*) अधस्पदं कणते | ऋतस्य ज्यातिषस्पतिम्(९) ॥
परिवाप्रपरः ॥ २४ ॥
परि, वा, प्र, waa’) विसजनोयो यथाविहितं नाप- दयते । दिवः परिवाजेषु() । वेति far दिवस्परि प्रथमं । तस्मादितः प्रदानं देवाः। प्र इति seared दौधेस्याप्यप- लक्षणु(९) । यथा, उदथापरञेति दौ्ग्रहणं ईस्तोपलक्षणा- ्थ'(*.) । तहिं प्रापव्वे् ति सूत्रं व्यधः । प्र शब्दस्या नुत्तस्येव दौषौपलत्तकत्वादिति चत्, उच्यते । प्रत्यत्तोतस्यैवोपल- कत्वं नानुक्लष्टस्येति fanaa! तथाहि, वाहन उद्यमान इत्यत्र
१ साब्रिष्यादव्र परव च TUT ४ RATHI दति Wo |
लभ्यते । we ve धपो, तावि सत दूति धषवत्, तस्िन् पदे परमृते दूति Ae | <> we पुरूके तसन् धषवति पदे पर
wa cara विशेषः| सान्रिष्यादवापरस् चे नज्या लम्यते। घकार षकार But,
arafara इति धषवत्, तसिन पदं उपष्मानोयः परमते <fa ख० |
२ afe: परिधि स्कन्दादिति ग०। afe: परिषि सछन्दतोति ख० |
द पुरषः पुरुषो हि caaifa ख० |
५ अधस्पदं तमि रुधोति ख०,चिद्धित- पश्तकेधिकः पाठः |
€ तस्िधितिनिदिषटे qaafa ae, चिद्कितपु्तकेऽधिकः are: |
© दूत्येवम्पर दूति ग० |
८ परिवाजषु uve इति ख० |
< यथा वान उद्यमान इत्यत दूति ग, चिद्ितपुस्तकेचापि ure: |
१० सखस्य पलक णाथेमिति द० स्०। सो पलक्षणएमिति qo |
१२६ तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये
चकारेण प्रशब्दस्त त्रानुक्लष्टः। अत्र तु परिवाप्रपर इत्युपलक्त- wa’) भवति । तथासतौदमप्यदाहरणं । वहिः प्राणो वै मनुष्यः ॥ निं न निए निः॥ २५॥
निरित्यत्र विसजं नोयस्य परत्वेपि(र) षत्वनिषेधो न भवति, षत्वमेव waite) प्राज्चौ निनिष्याञ्चौ प्राञ्चौ निः। आत्मना परा निष्ण एक्र शोचिषा ॥ ।
दति fauraca प्रातिशाख्यविवरणे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
९ परिवाप्रपर दृति गटदोतलादुपचकत्व र प्रपरलेपति ग» Xe मु° च| भवतौति Go |
अय नवमोध्यायः।
ऊकापरोऽघोषपरे लप्यते काण्डमायनस्य ॥ १॥
ऊ्रपरो विसन्जनोयः काण्डमायनस्य मते लप्यते, तस्ि- चूण्यघोषवत्पर सति। यथा, चतुस्तनां करोति। वायव खोपायवस्थ(९)। काण्डमायनयग्रहणं विकल्पा । अन्येषां मते घोषवत्परेपि wale विसन्ननोयो wad! यथा, अद्वयः स्वाहा । ये शक्रा WA’)! यो हतमना aa पाप इव स्यात् | दानकामामेप्रजास्यः। एवञ्च विकल्पा्रयणे सति लक्तणा- न्तरगतं येषु पदेषु लप्यते तानि पदानि प्रवच्याम इति सरलं(र) भवति | ऊष्मा परो यस्मात् स ऊप्मपरः(*)। न घोषवानघोषः, असौ परो यस्मात् स तथोक्तः, तस्मिन्रघोषपरे ॥
अघोषपरस्तस्य सस्थानमृव्माणम ॥ २॥
अरघोषपरो विसजं नौयस्तस्याघोषस्य सस्थानमूष्माणं भजति | यथा, यः कामयेत । wee उल्कः शशः। अग्निस्ते तेजः । यः पामना गहीतः ॥ न चपर: ॥ २॥ तपरो विन्ननौयः पूव्वविधिं न भजते। यथा, मनः
१ वायवस्प्ेति ख० । वायव गथ पायव- Ho च°।
स्येति ग? | ४ यस्मादसावष्मपर दूति |G, ग, ९ Fear: स्युरिति ae | to म्०च। द इति वचनं सरस्तमिति ao, <>
१२८ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
BA) | उभयतः च्ण॒भेवति । घनाघनः GT: । Gare: aaa | at क्षामा रेरिहन्(र)। ककारस्याघोषत्वात् प्रािः(२)॥
कपवर्गपरशागरिवेश्यवार्मोक्योः ॥ ४ ॥
चकारो निषेधाकषकः(*)। अभग्निवेश्यवारमोक्योरा चा- योमेते(*) कवगंपरः पवगेपरो वा पू्वेविधिं न भजते (९) । यः कामयेत । अग्निः पशुरासोत्। ककारश्च vata कपो(°) aaa कपवर्गौ, तौ परौ यस्मात् स तयोक्लः । एवम्पर इति fai मधुश्च माधवश्च। नमस्तरप्याय()। आशः शिशानः। यः सोमं वमिति ॥
ऊपर एवैकेषामाचाग्थाणां ॥ ५॥
एकेषामाचार्य्याणां मते Bure एव विसर्जनोयः पव्व॑विधिं न भजते। यथा, arg: शिशानः। एवकारेण कि। नम स्तरप्याय(<) । यः कामयेत ॥
न स्षाच्तिज्ाक्तायणयोः॥ € ॥
कपवगपर ऊष्मपर विसजंनोयः श्राच्तिप्रात्तायणयोः
१ क्षमन्यासामिति @ | ५ अग्रिवेगश्यवारूमोक्योः शखिनो राचा- २ ररिददितिग०। dutta दूति a, ae, ° ye च |
३ चषकारस्याघोषत्वात् sifafcfa खण, € नापद्यते दूति ख०, ग०, xo म्° च०। Xo We Fol चकारस्याघोषवतप्रा्नि- © कञ्च Wy कपो दति ||
रिति ao | ८ मनस्तत्वायति Ge |
४ निरुधमाकषतोति खर+ग०,द०्म्०च | € नमस्तत्वाथेति Go |
< अध्याये 9 सूत्रम् । १२९
पत्ते) न खलु पुव्वविधिं भजते । यः कामयेत । यः पापना । आशः शिशानः। एवम्पर इति fa नमस्तच्वाय(र) । कप- व्गादिसूचत्रयमनिष्टम् ॥
“Oo ओकारमः सव्वाऽकारपरः ॥ ७॥
a. सब[ विसर्जनोयः(२) ओत्वं भजते, अ्रकारपरः। अः सर्व इत्यकारेण ASAT: | GAT अग्ने । af अ्र्लन् Masta । अः सव्वं दति किं । अन्यधा(५) समिसो अच्नत्निति न सिदेयत्। किन्तु बर्णस्य विकारलोपाविति विसजनोयमाचस्य arta | तत ओकारौकारपर इत्यौकारे कते ware आवमित्यावा- देगः५)। तथासति समिच्रावच््व्िति स्यात् , किञ्च । अथ खर- परो यकारमिति aa वा waa’) । afayy, लप्यते are यर्वविति लुप) परश्च परधेति काथ्थान्तराप्रसिदेः() समिच श्रच्नन्रिति स्यात् । तन्मभूदिति श्रः सव्व इ्यक्षम्(<) |
१ पपचिपु चाधरः शाखिनः पत्त xfa Go, to He च।
२ नमस्तङ्प्यायेति ग° | यति Go | 2 अः पवा fagat ita दति ख० | ४ म, चिकिते इ० Ho Gas च अन्यः
aagayl-
ufa wet नाल्ि। ५ च्ावभित्यादेश् दूति ao | ६ अञ्चच्रतिस्यात्। बदा खरपये
१
यकारमिति aq भवति दूति ae, द्म" च।
ह लबयेपुविा यवकाराविति यकारे GW इति Ho, ko Ho च। ८ कायानराप्रशङ्गोरिति Be |
¢ तन्माभृदित्येवमथः, खः सव द्यु क्तमिति द° Ho | तम्माभदित्यपव दत्यक्तभिति ख० |
१२० तरै्तिरौय-प्रातिशास्थे घोषवत्परश्च ॥ ८ ॥
Ge
चकार ओकारमः wa चान्वादिशति। अरः सवा(\) घोषवत्पर(९) ओत्वं भजते | यथा, मा नो भिचो वरुणः (२) । aq विधौ समाने एूथक्करण्मनधेकमिति चेत्। तम्माभूदिति अः सर्वं द्तयक्त(*) । उत्तरसत्रे तुशब्दव्याख्याने(*) स्फटीकरि- ष्यत दति परिहारः॥
© र ४अ लप्यते N अवणपू्वसतु लुप्यते ॥ < ॥ अवणपव( घोषवत्परो विसर्जमौयस्त(९) लप्यते । we इ nN ‘ deat] क Y ॐ
पूवस्य विकार एव(), दौषपुवस्य ्ञ.तपृवस्य च लोपः । यथा, टेवा गातु विदः। विचिन्त्यः सोमा न विचिन्त्यारे इति । Wate: सवाकारपर इति भ्रकारपरत्वं प्रत्यक्तन्तुशब्देन
निवल्यं अनुमानिक(.), घोषवत्यरत्वं परिग्छ छ्लते, सान्निध्यात् । अस्यानुवत्तं नभेवाभोष्टमतरेति पृवं सूबहयस्य एथक्करणं (<) ॥
१९, खः पुव इति wo | ग, ० Ho च।
2 पर्येति a | ७ खपवस्त विकार vafa ae | ९ é
३ वरुणो अयमेति wo! wage ओकार रवेति xe
४ Go, Ho, fafa To Ho पुलक च He | ^तम्माभूदिति खः aatam” cf wet ८ आआतमानिकमिति ee | आरुमानि- aife | कत्वमिति ae |
५ व्यष्डयाननेति खर, ग०, To He Fi € श्यक्कारकमिति ao |
६ घोषवतपरस विसजंनौय दृति ख०,
€ WATS १०, ११, १२ सूत्राणि | १२१
अथ खरपरो यकारम् । १० ॥
‘aay शब्दोऽधिकाराधः(९)। amt यस्मात् aa) az परः । इत उत्तरं() यदुच्यते खरपर(*) इत्येवं aa निमित्त त्वेनाधिक्ततं न्नातव्यं(५) | साचिष्यादवखपूर्व बति लभ्यते । सखरपरो विसजं नोयः(९) अवरं पूर्व्यो यकारमापद्यते । या, श्राप उन्दन्तु । ता श्रल्ुवन् । अन्वारभ्यारे इति । aque इति कि। आपो वरुणस्य | warms इति fai afatarata i
एकारोऽयम्॥ 22
विष्टो विसगंः() । इदमिदानौमुच्यते, स्वरपरः पदान्ते एकारः, wa(") विकारमापद्यते | इम एवाख्मै। a ua भिषज्यन्ति ॥
अओकारोऽवम् ॥ १२॥
UIT: पदान्त ओकारः, अवं (९) विकारमापद्यते | विष्णवे ere ॥
९ शब्दोधिकारपर इतिः ख० | © विसर्गे नित्त इति ख | fae.
२ रपरो थ्ादसाविति ख० । खरः डो feed: wate इति ग०। ` ay यक्नादाविति ग० to Ho च। Faget faasrite दति to We |
र दतः परमिति ae | ८ शकारः, अयमिति इति a, इ
४ तस् रपर इति |e | मु° च०।
५ वदितखमिति ae, xo Ho च । € अवभिनोति द° a |
६ विसमं इति ee |
१३२ तेत्तिरौय प्रातिगास्ये
नाकारपरो ॥ १२॥
दिवचनसामध्यग्टो तो(*) सननिहिताकेकारोकारौो अकार- परौ aa fata नाभ्रतः(र) | यधा, मा ते अस्यां । समिो अच्त् । ~ Tara ~ 0 aaa! इत्यादौ णकारोयं, लुप्यते खकार रकारपृव इति(र) सचहयं प्रसक्तं । तच्रापि gerd प्रबलं यत्वविधिं निषेदुमय- ATTA: | अकारः परो याभ्यां तावकारपरौ ॥
णकार आयं ॥ १४॥
स्ररपरः पदान्त Tare, आय विकारमापद्यते | यथा, AAAS एषेमो STS मासो॥
तीकार आवम् ॥ १५॥
ओकारः पदान्तः(*) खरपर आव विकारमापद्यते। यथा, अहावनदता ते ॥
उकारोऽप्क्तः TAA वकारोऽन्तरे ॥ १६॥
अ्क्तसजन्नक उकारः Bat: प्रकत्यावतिढते | frat मोत्यर्घं 9 ~ भवतौत्यधः | उकारस्वरयोरन्तरं वकारश्चागमो भवति। यथा, स उ एकवि्शवत्तंनिः। अदन्तयबेवास्य मनुष्याः | अणक इति fai aqua देव । उकार इति किं । fate) ॥
१ दिवचनसामथ्यादिति खर, ae च| ४ पदान्ते डति ग] २ नप्राघ्रन इति ० Fo | ५ भचेद्ि दति ख०, ग०, इ, my! २ Ta Watt दूनोति खट |
< अ्रध्याये १७,१८,१९, सूत्राणि | १२३
न तत् तसात् सारददितः ॥ १७॥
ALAR, दये ताभ्यां संहित उकारोणकषः पूर्वविधिं न भजते (१), TAM अवसानं, वकारागमख(९) न भवतोत्यधः । (र) तदा इर- qa | तस्मादाश्च | दवशाकारौ यषकाराविति दशभेऽस्य विधिवच्ते(*)। तत् तस्मात् साणहित इति fai तत्, च, आड, तदु, उवाइ,(*) तस्मादु, vara ॥
HATA ङकारो दिवणं' ॥ १८ ॥
BU Sa: पदान्तवतत्ती saat frre’ fea भज- ते(९) । यथा, न्धङङःग्निः त्वा दध्यङुषिः । saad दति किं । पराडवर्तते | स्वरपर इति fil सदृक् समाने: प्रत्यङः षडहः(१)। खः पुव्वा aad इसवपु्व्वः । Tata: समाहारः, दिवश ॥
ARITA Il १८ ॥
‘ware. एवनिमित्तं fea चान्वादिशति() । sacar नकारो feaw भजते खरपरः । निरवपन्निन्द्राय । aaa
१ arate fa We, TRG नप्रा- ATS विषिवे्यते इति Wo!
utatfa ख | ५ wswreufata @, ग० fafe- ९ वकारखेति ग०, Xo Ho FI तपुस्तके ऽधिकः gra: | द awaited दृति ख०, चिक्कितेऽधिकः ९ द्विव भजते इति ग०,द०म्० च । प्राचः) ® प्रत्यङ् कड दूति ग० |.
* दशमे तस्य॒ विवेच्यते इति ae | ८ चाकषतौत्ति a |
१३४ तैत्तिरौय-प्रातिशणास्ये
च्रभरवत् । wane इति fa निरवपन् यान्येव पुरस्तात्(९) | आमन्वतोते(२) । wager इति किं । यानग्नयेोन्वतप्यन्त | विदाने तमग्निं चिनुते ॥
अनितिपरो यदोख्ययाज्याएृष्ठयदिरण्यवर्णोयिधोका- TARGA T रे फमाकारपूवैश्च यकारम् ॥ Re Il
ग्रहोख्यादिषठ विषयेषु इ कारपृवं जकारपूर्व्वो वा चकारा- कष्टो नकार इतोत्येतस्म(दन्यख्वरपरो(?) रेफमापव्यते, अका- TATA | ग्रहो नाम चतुरोन्तयानुवाकान्(*) वज यित्वा आददे ग्रावेति प्रश्रः, अभिनिकार्डस्याद्यं wieay, उत्तमा लुवाकवजम्, उख्यम्, इत्या ख्यायते(५) । उक्ता याज्याः, समि- दिशां जोमूतस्य, यदक्रन्दः, मा नो मितः, ये वाजिनम्, अमेमन्वे, समिदो waa, गायतो, awl, इत्यनुवाकनवकं एष्टामिति पठपते(९) । हिरण्यवर्ण इत्यनुवाकः.°) हिरण्यवर्णोयः । ग्रहे यथा(-), जहि way रपरखधः, away we) । oe यथा, ये वा वनख्तौष्ट रनु, मधमा भ्रस्त aT! याज्यासु १ UXGA A Ho | ४५ उत्तमानुवाकवज्जितमुष्डमित्य॒च्यते २ ओंमन्वतोतेभि्धिति ख०, ग° च । इति ख० । उन्नमावाकवजेमृष्ड- ९ नकारः, नितिपर दूति भिन्रखर- माष्डमायते इति do, to qo च । पर cae | रतीत्य्मादम्यखरपर दवि ९ ्टपमि्युखते इति ae | ख | नकाणोनितिपर इति्यतिरिक्गखर- ° दत्यनुवाक इति ग०। पर दूति To He | ८ प्रो यथेति Go, ग० च 8 चलुरमुवाकान् दूति tol चलतुरोनु- € weal इन्द्र टषभ दति ख०,ग० च । वाकानिति द° He |
< अध्यावे २१ सूत्रम् | १३५
यथा, WAY ऋतु Va’) अमवा AA! FSI यथा, Way रनपव्यथन्तः, जघमा८८९) sufsnai हिरण्यवर्ण ये यथा, afay रण षदः सव्वोट अम्नौन् । अनितिपर इति fail अभ्यवत्तेन्त दस्यून्, दस्थुनिति दस्युन्। इडावानितोडावान् | ग्रहादिष्विति fai चोनिमार् लाकानिति। पशूनेवावसन्धे | तानिन्द्रोन्तयाभेणाम्तरधत्त। इतिपरो यस्मादसावितिपरः, न इति परः, अनमितिपरः ॥
HERAT AT EAA ALS AT ATTA - गोमान्मधुमान् दविकान्ङ्तमनापंचिकित्वानिडावान् - वान्वाणवानदिपयखान् वशान्विद् चानमिचानरानपोषाश्म- TEA UW BI
aaly, उदयान्, अ्रसृतान्, gory, असोमपएृव्वः सो aaa, अरविमान्, गोमान्, मधुमान्, दविष्मान्, तमना, चिकित्वान्, इडावान्, कत्तोवान्, वाणवान्, fe पयस्वान्, वशान्, विदचान्, अमित्रान्, श्ररान्, पोषान्, महान्, एतेषु ग्रहरेषु नज्गा!रोऽनितिपरो यकारमापद्यते | अनितिपरत्वाकषंकोयं 'च'कारः। विषधाननाहत्य सवाथायमितः परमारग्धः(र) | यधा, मर्त्या? आविष । उदयाः अजस । उदिति कि। वयोभिरेवायानवरब्धे । उदय्थामणताध् अनु । भद्रान्दुा्
{BA UAT यजेति ae | ३ सवाथायमित्ययमारम्म इति गर | ९ जघन्वां उपजित्रते दति ae |
१२६ तेत्तिरौय प्रातिशाख्ये
अभ्येहि । न सोमपू्वः, gary, इत्यत्र नकारः WaT यत्व नापद्यते | प्रचरा सोम calafear: | सो wary अधिपतोन् करोतु | asta कि, इन्द्रो ्रस्मानस्िन्(*)। अरविमारः अष्वो। गोमा wal मधुमा इन्द्रियावान् । अरविगोमधिति fa | पश्मानेव भवति । हविषा आविवासति । हइतमानार्घे, Banaras नकार WA सखरपरे यत्वं भजते(र) । देवहतमधः saan’) । आष दति fa देवह्ृतमानिति देवहतमान् । आराषंग्रहणसामध्या दि तिपरत्वेपि यत्व' भवति । are इति काका- faaquaa(’) सम्बध्यते, ग्रहो ख्यादिमहान्पयन्तं । आष स्यम्पाठ इत्यथे; । विकित्वाद श्रनुमन्यतां इडावा एषः | कत्तोवाए wire: | विशल्यो बाणवा उत । इृडाकत्तीवा- रेति fa करोति रसवानेव भवति(*) । seats पयसा अम्ने(९) 1 होति fal जजेखान् पयस्वानित्याह । चाषे इति-
` परत्वाद् देवहृतमाद इत्यखायां जुोतौतिवदय लगप्रामिहिंग्रहशेन ufafaara(*) । स्ततो यासि वथा अनु । सुविदत्रार ्रपि(?) | अमिता अ्पवाधमानः। अरारः दवाग्ने(<) 1 पोषा अपु- ष्यन्। sat महार अ्रसि॥
~~~
१९ aarafafafa @ | पुस्तके्टतपाठान्तरम् | 2 Ela खरपरे यत्वं भवति एति ao | ५ करोतीति ao fafea नाल्लि। ४३ = . ~ [५ ~ च्यष्सखरपर यत्व भजते Cha Go| अष ९ अग्र waafafa ख०। खरे पर ganna इति ० म्०। © निषिद्धयते ति गर मुच रे इत्यखायां जोति इति ख० = सुविद्क्रा अपि तनेति @ |
४ काकाच्धिन्यायेनोभयत्रेति <o qo ९ Bly ंमिदंवानिति ae |
& अध्याये २२ सूत्रम् | १३७
इनदरोमेऽकर्दुमिदाष्येलगन्ेडन्याना यजिष्ठअचरत्वकुरव- तादुदददितिरयेऽधरान्तसपन्नानलम्पर ञ्च ॥ २२ ॥
द्रो भे, wa. we, दहा, Wag, अगन्म, इडन्यान्, आयजिष्ठ, आच, ऋतु, WHA, अदुहत्, दितिः, अभर, अध- रान् WMATA, अलं, waa नकार श्राकारपुबो यकार- मापद्यत,९) । 'च'कार अआकारपूवत्वाकषकः | यथय, Wares wal 81 मे afa fa युष्मानिन्द्रो sata निग्राभेणाधराः अकः। युयं Zany wey श्रग्न देवा इहावह । Sey fai यज्नियानिह यान् हवामहे । घर्मो देवा wag एत्विति किं । विदहानपि जन्येषु(९) । gaeare अगन्ध | डामरे देवा vera! दैवा श्रायजिष्ठ खस्ति । देवा आाचच- aq! afaeafa fai यानावद उशतः। वाजा देवा ऋतुभिः,(र) | वि त्वा कामाश् Tada! यज्नोऽसुरा अदुत्। विवस्व अदितिः। श्रगिनिस्ता्ं अग्र । अन्या अधरान् सपत्रान्। सपब्रानिति fa भाटव्यानधरान् पादयामि । पुरोडाशा अलङ्कव्िति | अन्वादेशः किमधः | परिधौनङ्कव्वत | तत्तत्दग्रहणे Ha परपदग्र हणम्, अनाषेपि संहिताविधान- ग्रहणस्य a’) यत्वं स्यात् इति, नेभित्तिकस्य च निभित्ता- पेक्त्वात्। ग्रहणस्य यथा, अमर्त्यो awiy आविवेश, arf
९ अनमापद्ते दति ae, to ge) २ येभिर्देवा तुभिरिति ख. | २ जन्येषु भवतीति Go | ४ संद्हिताविधावग्रशस्य चेति to qo | संद्िताविक्षामख चेति ग? |
१८
eat तैतन्तिरौय-प्रातिशाख्ये
वेश्णामरत्यीः wae आविवेश | sdersany अनु, wey aaa 94a एवं नेमित्तिकग्रहणस्य । अम्नेविमाध् अवि मार? wea (९) | उदया! WHA, उदया €? रया उदयान्(९) | एवं ग्रहणस्य afafaqe(’)! भग्निस्ता् sate अग्निः। अन्या अधरान्, अन्धाः अधरा अ्रधरा अन्या अधरान्(*) । एवं सर्वत्र नकादस्वं यकारोत्पत्तिदरंटव्या ॥
न रशषीज् च्छ पयान्यमान्पतङ्गान्त समानानर््बान् ययी
यान_॥ २३॥
THI, AWA, यमान्. पतङ्गान्, समानान्, WIA, यजीयान्, ug") ग्रहणेषु नकारः acre न खल रेफं वा यकारं वा भजते(९) । यच्छा, पुरुत्रा च रश्मौननु । भदितिः खपयानिति | serra: प्रधिः । ननु अदितिः खपयानि- त्यस्य) इति aaa निषेधे सति ग्रहणमनघकमिति-
९ अग्र विमां अविमां woofer ४ खषग्निला अग्रता Sag at तान् अमृतां अन्वन्वमतां अमरतां खल् ष्तिग०। ATS! अन्या अधरान् रुपर्नान् aa विमां अञ्चो अविमां wa दति wo) खन्या खधरानधरानन्या अन्या खधरा- wy विमां wa यविमान् ग्र तथाखग्र- निति ख०। तां wey तांलां। विमां खविमां wa विमान् अविमा न्यां अधरां अखधरानन्यां खधरान्
अग्रं इति to Go! ufa qo | २ उदया GAS, अया अजल, खज- ४ एतेष्विति Ao, xo He च ।
खमजखमया खया अज्रख, उदया खया < खरपरोपि रोफयकार नापयते दति weary इति Be | Be) खरपरोपिब खलु ty यकारः र्वं परण तेभिततिकस्पति ग०,१्०सृण्च, वा भक्ते एति To, ० Ho, | ° श्रपयानस्ेति Ko Ho |
< अध्याये २४ सूत्रम् | १२८
चेत् । owe इतिपरत्वात् पुनः प्राधिः। तन्माभूदिति ब्रूमः | सयमानूतये(*), ष्टात्वात् wife: | पतङ्गानसन्दितः । याज्या- त्वात् wife | समानानुसनब्रम्ने । waif ग्रावाणः | यजो- arava मातुः(९)। एषामपि सैव प्रासिः ॥
उदथापरश्चोद्थापर ख ॥ २४॥
उत्, भधा, TATA नकारो यथाविहितं रेफं यकारं वा ` नापद्यते | यथा, अमित्रानुव्रयामि । उदिति किं) | तो रत- द्यन्। विहानधा मव। art ङस्लोपलच्चणमपि(*) यथा, facraat भव। यथधसंहिताखभेव निमित्तम काय्य (५) करोति निषेधरूपं । यथा, अभित्रालुदुदमिवरा धं अमित्रानुत् । विधिरथेवं। यधासंहिताखनिभित्त एवं(९) सव्र भवतौत्यको- चाम()। यधा, सो अस्मां WaT सो अस्मान् । अस्मा अवदहायावडहायास्मानस्मा र अवदाय । एवमादि वेदितव्यम् ॥
दूति जिभाष्यरवे प्रातिश्राख्यविबरणे नवमोऽध्यायः ॥ # ॥
१ छयमानूतये दूत्य च तिख० | faw खकाथेमिति a0) निभित्त- २ यजोयानुपस्येमा ठ इति qo | मज खकायेमिति qe |
२ इल्मावेर किमिति ae, to Go) € यथासंमितास्छनिभिरैरोवेति ख०। ४ अथेति इखोपलचणमपि इति ० । ऽ भवत्यतोवोचालेति ae, <a ° ५ निमित्ते खकायभितिद्ण्मु*। नि- च।
श्रथ द शमोऽध्यायः। ——Soyros——
A . अथेकसुभे ॥ १॥ अथः इत्ययमधिकारः | उभे अन्तरे एकं रूपं सजातोयमाप- द्यते इत्येतदधिर्लतं वेदितव्य, इत उत्तरं यदच्यामः ॥ Ai £ दोष समानाक्तरे सवणेपरे ॥ २। समानाक्तरे आनः सवणपरे सति पूरव्वपरौभरुते एतं उभे दोषभेकमा्रतः। यथा, wetarafed(’) | cre सौन्दिया्यै(९) । सूपस्थादेवः(*) । wad परं यस्मात् तत्, सव- णं परम्, तस्मिन् ॥ my ॥ अथाव ॥ ३॥ अथं इत्ययमधिक्वारः। अव णंपवं सत सयेतदधिज्ञतं वेदितव्यं,
इत उत्तर यहच्छामः। इदमधिकारान्तरम्, उपसगपव आरम, इतिपययन्तं | stead gaa अवर्णपवेः, तस्मिन् ॥
१ त्वचं ग्टह्णोष्बाकंरित रच इति ९० we । राल्लासोन्दराष्यै रति ग०, ९०० च | २ साल्लासोन्द्रा्छे सत्ररममिति ख० | ४ STEN देवो वनस्यतिरिति द Fo | ५9
१० अध्याये ४, ५, €, 9, सूत्राणि | १४९१
दूवणंपर एकार ॥ ४॥ अवणंपव इवणपरे च सति, उभे(\) अन्तरे एकारमाप्रतः नेश्टिभवतिं ।* (९), aware परख इवणंपरः, तस्मिन् ॥ उवणपर ओकार ॥ ५॥
अवण्पव उवणपर च सति, ते उभे(र) ्रोकारमाप्रतः। <a ala त्वा ॥
A एकार एकार कारपर एकारः ॥ ६ ॥ अव णपुव्वं एकारोकारे च परे सति ते उभे(५) पूर्व्वापरौभूति शेकारमा्रुतः | स ब्रह्मणा ए्सैकताय(५) । Magra. लमास्तृपराः। एकार Vaca एकारेकारौ, तयोः war हारः, UHRA । समाहारे इन्दः । तच्च तत् परच्च एकार
कारपर, HHT: | तस्िन्, एकारेकारपरे | एवसुपरि- तनेपि सूत्रे समासः ॥
श्रोकारोकारपर BHT ॥ ७ ॥
a ्ओकारोकारे परे च सति, ते उभे(९) sarc aaa ब्रह्मौदनं पचति। दास््रापौग्भन् ॥
१ ते उभे दूति xe we | ४ उभे खरे दति ग०, द° Ho च। रे भडन््रायेति to yo पुखकेऽधिकपाठः । ५ इच्यसेकताय खाति ख०, Xo र ते SH अचर दूति मण, to Hom) मुन्च।
९ उभ अक्षर tf Fo, द०म०्च|
१४२ तेत्तिरौय-प्रातिशास्थे
अरण्टकारपरे ॥ ८ ॥ अवणपूवं ऋकारपरे च सति ते sa’) अरमिति विकार- मारतः! ate एकां (र) । आग्ने ग्य्चाग्नौप्रमतिसभेत् ॥ उपसग MNT NEN अवर्॑पूवं दत्यनुवत्तते। तस्मादुपसगेपूवं इत्यविशेषोक्ा- वधावर्णन्तोयसुपसगंस्त स्येव ग्रहणं(२)। ऋकारः सात्निध्याल्ञभ्यते | उपसगयपु्वे ऋकारपरे च सति sa’) भारमिति विकारमा- भ्रतः। उपाच्छंति५)। वाच्छति । ऋतव्या उपोपार््तव्या ऋतव्या उप । water उपसगंविधेषणेन किं । ae वा एतत् । उपसगञ्ासो पूर्वस्तस्िन्, उपसगपूर्वे(९) ॥
उदात्तमुदात्तवति ॥ Qe उदात्तधश्भविभिष्टे ae पुब्वेतः परत उभयतो वा fat BH) wana serra a") । उदात्तो- स्ास्तोत्युदात्तवान्, तस्मिन् उदात्तवति । wararacaree सब्वस्येकोभावे(९) यघाक्रमसुदात्तानुदात्तसरितयुवं उभयोर
१ उभे wat इति ae, to HoT! € उपसगासौ पूवश उपखमेपुवेः, तसन् २ wat दध्यादिति wo | swage इ सू° | equa erat इत्यविरटेषवणान्तोक्ञाववष न्ोय- पुवं स तथोक्तः, तखिन् उपसगे पुवं मृपसर्ग लद्यैव प्रहशमिति ९० म्०। इति wey इत्यधि विभ षोक्कावष्यवकशोकोयमृपसर्ग ge व ° fat सुति ते उमे इति ख०, to awufafa ao | qe a ४ ते उभे WUT इति ० Fo | ८ उदा्ष सेमेकमाभ्रुत इति ख० | ५ उपाच्छत्यथक दूति Ge | € PARR दूति Go, Fo च ।
१० WA १० aA | १४३
दान्ते चोदाहरणानि(९) दभेचिष्यामः। सविता परापपयतु | चार्पयति । ब्रह्म awa | याज्यवेनं । पषाधत्त | दिवीव चक्रुः । wa ay वसतोतौन्द्रो हि देवानां | मैतावरुणो- त्याह । ननु सु त्रोयमिव्यत्रोदात्तेनेकादेथे सति fa a स्यात् अयं विधिः। उदात्तपुव्बधिकारे{९) सव्यभावे चेति aaa aftae विशरेषविधानादिति ब्रूमः। रेतो द्षातृक्षङ््योः(९) | वनस्य तयोनूत्तष्ठन्ति। ता दिक्ृपादधत । एव समानाक्षर संहितायामेकोभावोऽन्यवापि द्रष्टव्यः | एवमव णेपर्वत्वेऽपि वच्छते । सेमान्नो waza) । तं द्येदग्निः(५) | काय्यति सवनमुखा- म्(९) । सेदु होतः प्रोक्षितं गोपायत । aerate बोभक्तौ- येति । खायुषोदोषधौनां । इभे एवोपधनत्ते । नैनं प्रल्योषति । रक एव यजेतेकः। अयैकमुत्थानं । यत्नेका् रशनां । इन्दरिय- भेवैन्द्रेण। विहितदेतरैयंतिति। thar ta)! are waa)! स्वादोषधौभ्यः। सौषधोरनुरुष्यसे(<) । drat केन(९०)। अरुणो ह areata: । श्राग्नेयर्चाग्नोप्र' । सेवा- स्पर्चिः। शिन्धमिरष्टतः। एवमिरखदयत् । आत्तिमाच्छति । श्रव च्छा से व्र(*९) । एवमादि ॥
९ बोदादरणानौति ae, te ae Gg! ७ देवेभ्य WN देवेभ्यो देवेभ्य Tafa
२ उदाक्षपुरवख्ाधिकार दूति Bol Go, ग० च।
3 दथात्त्छकय्येरिति >| द्धात्- ८ लौजमे इति Go, गण्च | रसकच्येष इति ग० | < खोद्यषधोरलरध्यसे इति ख० |
४ इयद्ाति जुषाश रति a> | ९० दविषो प्री चौरितिति wo) प्रचौः
५ द्येदग्रिशधावतोति wo | केनाप इतीति मर |
€ सवनमृखे खवनमखे कायतीति Ge, ९९ WaT त्येवमवारभिति He । मर च।
१४४ तैत्तिरोय-प्रातिशास्ये
अनुनासिके अनुनासिकं ॥ ११॥
WIE समानात्तराख्यनुनासिकानोत्येषां मतसुदिश्यायं विधिः.) । अस्मिन(९) उदात्तवत्यनुनासिके gaa परत उभयतो वा खिते सति ते उभे saat अनुनासिक ध्म भेकमाप्रतः। छक्लान्येवोदाहरणानि। एतदनिष्टं ॥
खरितानुदात्तसन्निपाते खरितं ॥ १२ ॥
स्वरितानुदात्तयो; सत्रिपाते एकादेशे सत्यभावपि तौ खरि तमापद्येते | यथा, कन्येव नुत्रा। wal छव्योपाक्लताय । ar ज्येषा वे सपपदा(र) । अथ क्रास्य(*)। इह सखरितस्याविशेषेण ग्रहणे नित्यसखरित एव wea! तस्य संव्यच्ननानामक्तरा- शाञ्च(*) पटावयवानासुत्त्तिकाल एव सम्भवात् । अन्येषाञ्च(र) पदोत्पत्तिकालादृह मकच्षराणां पदानाञ्च संहितायासुदात्तात् परोनुदात्त इति विधानात्। तस्मिब्रनुरात्ते पूवं उदात्त इत्यादि.) । तस्मात्रित्यस्येव मुख्यत्वम् । सामान्योक्गौ च सत्यां qa सम्प्रत्यय इति तस्येव स्वीकारो युक्षः। अथाव्रवौ- दिल्यादातैक।(देगस्योदात्तानन्तरभाविव्वादु दात्तात्परोऽनुदात्तख - रितभिति अनेनैव स्वरितत्वं विज्ञेयं ॥ ` ९ अनुनरगडाय्वानिरेकंबा मवम्, ५ सर्तकञ्जनानामचराखा नि ae)
लानुदश्ायं विधिरिति xo mol wa खरिवस्य ्ञ्जनानामन्तराणाद्चति xe नासिकानोत्येषां सतं तदुदिश्वायं विधिरि- स०। +
ति ae) | € खन्य् षान् र्ति ae, Xo ye च। २ तस्मिञ्चिति द° wel © उदान्नसख्लरितभित्यादि चेति Ao, to द सक्नपदा wT xf ae | Fo च।
४ क्ास्ादवमोय दवि Ao |
१ ०अध्याये १२, १४, a | १४५
न धामापासिपरो बुत्नियाज्यापुषामिनन्तापें ॥ १२ ॥
धा, मा, पा, रष्वन्त्यस्वर ्राषपाठकाले() असिपरः, afaar, ज्या, आ, पूषा, भ्रमिनन्त, एष्वन्त्यस्वर(\ श्राप खरपरः qafafa’ न प्राप्नोति । यथा, स्वधा अस्यर्वी । सहस्रस्य प्रमा असि। धन्वन्निव प्रणा भ्रसि। असिपरदष्तिकि। सखेति arat । प्रभेति प्रामा । प्रपेति प्राप(२) | आष इति किं । खधा अस्यसि सधा खधासि। एवमादि। प्रपा अस्यसि प्रपा प्रपासि | a afaa aca | ज्या दय(*)। आ पप्रा एतल्ावसु। अकारः किमथः। तं पूषाधत्त। ata सुपणी अरमिनन्त(५) ्राषस्वरपर इति किं । बुत्निया ईरत ईरते बुध्निया बभ्चियेरते । ज्या इयमियं ज्या इयम्। आ पूषा पूषा पूषा । पूषा पूषा wag पूषा पूषेतु | अभिनन्त एतैर ्रैरमिनन्तामिनन्तेबैः । waa पर(९)दइति fa असि खधा aafa स्वधा। सुपर्णं ्रमिनन्ता- भिनन्त gout: सुपण च्रमिनन्त । इदमेव प्रत्यदाहरण । ननु व्येयममिनन्त वेरित्यादिजटायामपि ढतौयपयायस्य प्रकतित्वात् | पूषा Tag पषा wad! अमिनन्त एवैरमिनन्तामिनन्त एवैः | aT पषा पषा पूषा()
णष्टरे तनेमन्नोद्रन्नोष्ट वःपरो लप्यते ॥ १४ ॥ एषः, एतन, एमन्, WIA, ATS, एवः, इत्येवम्मरो अवर्णो
९ WY पाठे दूति xe ao | € ्याण्खरपर इति इ० He | २ एतंष्वन््यस्र दति द° He | च्यापषा दृत्यारभ्य अमिन्त wafcfa ३ खधेति खऽधा । प्रमेति प्रऽमा। पाठो 70, विङ्कितपुस्तकनाल्ति। द° भ्रप्रति प्रपा इति ग Ho GaGa WII सवख्रम- ४ धन्वन् च्यादूयं fafa इ०म०। पाठो नास्ति। तच aad पषा अमिनन्त अमिनन्त एव रिचि ae | TAIT णश्दय मवाच्ि |
wee
१४९ तैत्निरौय-प्रातिशास्यं
लप्यते, अथावर्णपूव्वे दत्यमुवत्तमानादवणं(१) इति लभ्यते । अशौयेष्टा रायः। शमितार उपेत न । अपान्छेमन्तसादम्ाभि- ग्यपान्लोद्रन्तमादयामि। खाद्ोष्ठाभ्यां। «ewe सर्व्वा - qe ग्रहणं भवति, ग्रहणस्येति(९) वचनात् । रपयाम- watts । निरभिमतेवन्कन्दः । अवर्ण aaa?) इति fal facts: शितिश्वः। शित्योष्ठाय खाहा ॥
दवणा कारौ यवकारौ ॥ १५ ॥
वयेपूर्व्वीऽधिकारो निहत्तः। खरपराधिकारस्तु वत्तते । श्रथ स्वरपरो यकारमिति पव्वध्याये प्रक्रान्तः | इवणाकारौ पदान्तो खरपरौ यधासङख्येन यकारवकारावापद्येते(५) । MAMI | भवोत्यश्यामः५)। आर पवा एत्वावसु | दीघस्य प्रग्रहत्वविधानात्(९ ¥ तस्य () सन्धिनिषेधात्, उकारस्य कारो- ata कतम्, इवर्णीकारौ यवकाराविति ॥
SETHI परोऽनुदात्तः स्वरितं ॥ १६ ॥
‘Vat: पव्वंस॒तरोक्तनिभित्तिनाविवर्णोकारावन्वादिशति | उदटात्तयोरिवर्णोकारयोः परोऽनुदात्त(? खरितमापद्यते। aaa | अप्स्वग्ने | उदात्तयोरिति far नोचातं धच्छतसं ।
z दत्यनुव्तेनादवं दूति qo, <2 ५ अत्य ग्यासति To, Uwe च| we च। € प्रग्रधानादितिम०)। २ ग्रहणस्य चेति दूति ग० to meq) ° तस्येति ग°। ₹ वणप लप्यत इति ग०। ८ परोनुदा्योखेति ग०। परो तद्ा-
४ सवकारावापद्येते इति to aol तञ्चति Ke मु०।
१० अध्याये 20, १८, १९ Barra! १४७
मध्वम्नो जुष्टोति। परोऽनुदत्त इति fa | तद्यदचयध्यत्तराणि (९) | सतवे यजेत । sara उपस्तौणे (र) ॥
ऊभावे च ॥ Yo
'च'कारः पू्वस्योदात्ततवान्वाकषेकः(२), परस्य चानुदात्तल- मन्वादिशति । पूव्वेणोदात्तेन परस्य चानुदात्तस्य(*) ऊभावे क्रियमाणे खरितं जानोयात्। यथा, सव्रोयमिव। सूहाता | मा स्तिष्ठन्। दिचूपदधाति। पूव्वेणोदात्तेनेति कि(१) 1 सूपस्धादेव । परस्ानुदात्स्वेति f(t)! ता दिक्षूपाद- waa ॥
न श्येतो मिथुनो ॥ १८ ॥ श्येतो, fara, इत्येतयोरन्त्स्वरो यथाविहितं() नापद्यते | यथा, aa श्येतो श्रकुरुत । मिथुनौ (>) अभवन् ॥ AN 6 = लुप्यते लवणोपू्वौ यकार ॥ १९ ॥ अवंपूर्व्वौ सखरपरो यकारवकारो aaa! यथा, आष
उन्दन्तु । wat अस्मिन् गोपतौ स्यात्) न विचिन्ा इति । TH एवाख्यै | आसामहा Waa | wage इति किं । वाय-
९ तद्दचःचराणि इति Fe | ५ qautaria किमिति ग०,्०सुग्च। ₹ इन्वा उपस्लोणेमिच्छन्ति इति ई ९ परस्यातद्ात्तन किमिति ae | wel war उपस्लोशं मिच्छंढढन्ति दूति म । ७ यथाविहितं यत्वमिति ae, इण ३ पर्वेोदा्तलान्बाकषक इति Te Bol we च। EN ४ परख्यानुद्ात््येति ग०, द* ae च| ८ न सिथुनोद्ति coq |
१४८ तेत्तिरौय-प्रातिश स्ये
fast दुरोणे । अहावनदत । म्यौ आविषैश । एवम्पू्ववा- fafa fa | अभ्यस्थात्। हत्खसः। तुशब्द इतरौ यव- कारौ (र) निवत्तेयत्रादेश प्राप्तयोरे वानयोर्लोपविषयत्वं द्योतयति | अवणः पूर्व्वो याभ्यां ताववर्णपूर्व्वौँ ॥
नोख्यस्य ॥ २० ॥
उख्यस्य शाखिनः wa wage यवकारौ न quid
उक्तान्येवोदादहरणानि ॥ वकारस्तु साङ्खत्यसखय Il ₹१॥ सान्निध्यात्रिषेधो लभ्यति | arene मते अवणपूर्व्वो वकारो न लुप्यते, यकारस्त लप्यत एवेत्यर्थ; ।(२) अदहावनद् त (२) | व्वा चाव्यमतनिवत्तंकः, तु'ब्दः। सूचमिदमेवे्टम् । न तु ुव्वहयं परहयञ्च ॥ उकारौकारपरौ AAA माचाकीयस्य ॥ Vit
यकारवकाराववणपर्व्वौ उकारौकारकपरौ लुप्येत, यथा- सङ्ख्य माचाकौयस्याचाय्येस्य aaa") | आप उन्दन्तु । या जाता ओ्रोषधयः(*) । एवम्पराविति fa त एनां भिषज्यन्ति । वायविष्टये । लुप्ये ते इति इह पुनरारम्भः । पूत्वेसतरप्रयोजन- सम्बन्धशङगानिराकर णार्थः(९) ॥
९ यवो इति ae | ५ ग, चिद्धितपुस्तकं जाता दइ्तिपाढों २ वायव दृष्टये द्रोणो दृति दू०्म्० नास्ति। पु्लकेऽधिकः पाठः| € पू वेसव दयस्थितजननसम्बनश इानि- ३ अदावनद्ताइते दति ग०, Xo He राकरणाथे दूति Ho | पूरवच्दयस्थि- च| तनः सम्बन्धश्द्ूानिराकरणाथ इति
४ Aa tla दूर Ho | द° सु°।
१ ०अध्याये २२, २४, २५ BATT!
लेशो वात्सप्रस्येलयोः ॥ २२॥
क, e e [प वात्स प्रस्यमते(*) यकारवकारयोः (र) अवणपव्वयोलशः स्यात् |
१४९
लेयो नाम लुप्रवदुद्ारणं() । एतयोरित्युकारौकारपरौ निर्दि श्रति। उक्तान्येवोदाहरणानि ॥
न श तप्रय्दो ॥ २५॥ न खलु कुतः प्रग्रह्च सन्धिविधिं भजते(*)। यथा, अस्तुहौर
इत्यत्र ताम् । ते एनमभि। इत्यादिविधो निषि अन्यस्िंश्चाना- रभ्यमाखे प्रक्तिवद्भवति ॥
परञ्च परश्च ॥ २५॥
चकाराकष्टयोधकारवकारयोर्लपे (५) सति पर सन्धिनं (९) भवति । यधा, श्राप उन्दन्तु ।
अग्र cal साव्रिध्याव्रिषेधो लभ्यते |
ननु लोपे सतीव्येतावतैवालं थकारवकारयोरिति fa?) । सेदुहोता । सेनानोकेन | सोषधोरतु(=) । इत्यादि ।
इति तिभाष्यरन्ने प्रातिशाख्यविवररे दशमोऽध्यायः ॥
--
१ रलयोरिति to qo gee fea: urs: |
R यवकारयोरिति ग० | ३ लप्रमुचारणमिति To |
e afafafa wera इति <e He |
सम्ब न्धि विधि भजते दति कर |
५ यव शरयोलापे इति Mo, oH | € परः ufaafa to Fe |
© यवकारयोरिति किमिति ae, इ a a
८ सौषधोरिति ato |
अथेकादभोऽध्यायः।
लुप्यते त्वकार एकारौकारपूत्येः ॥ १॥
एकारपृव्व ओकारपूर््वो वा अकारो लुप्यते । यथा, तेऽ- हुवन् । (\),“तु' शब्दो न म्र तप्रग्रहाविति निषेधसम्बन्ध(९) नि- वत्तयतोति केचित्। खरपराधिकारः निवारयतोत्यपरे afer रन्ते। एकारौकारौ पूर्व्वो यस्मात् सः, तथोक्तः ॥ अथालोपः॥ २॥
‘sq दूत्ययमधिकारः। अलोप उच्यते, इत्येतद्धिक्रतं वेदितव्यम्, दत उत्तरं यदच्यामः। न लोपः, रलोपः, लोपा- भाव इत्यधेः ॥
धातारातिरूपवाजपेयजुष्टश्येनायो ery वक्तितिरिय- मेवसायाधिमंडौरुद्रभथमोपोत्तमविकषंविदव्यददिरण्यवर्णो ययाज्यामदाप्रष्ठेय ॥ २॥
धातारातिरित्यादिष्वलुवाकेषु एकारपृव्वं ्रोकारपू्वयो वा अकारोन लप्यते । धातारातिरित्यत्र यथा, निधिपतिर्नो अग्निः।
९ सोत्रगोदिति द° ae पुखलकंधिकः २ निषेधसम्बन्धविधिभिति a, xe पाठः| oq |
११ अध्याये 2 Bay | १५१
रातिरिति fat धाता देवैभ्योऽसुरान्, इति शाखान्तरे | उप- प्रयन्तो अध्वरभित्यव्र यथा, आरे Wa च, देव सवितः प्रसुव, दत्यादिषडनुवाकानां वाजंपेयसञन्ना | अत्र यथा, ते नो अव्व- न्तः । ते अग्रे ्रश्ठ(\)। लुष्टोवाच दत्य यथा, यस्त अशः | at gual; YT: । Marae यथा(२) नमः पितुभ्यो अभि । विष्व रपा एधते | seam, wie विश्वे ware! नमो अस्त सपभ्यः। भ्रु वचचितिरित्यतर यथा, विश्व अभिष्टणन्तु | ऊर्िंद्र्ठो sat | चितिरिति fa भरवैत्यकारान्तस्य यदि ग्रहणं स्यात्। watfa भ्रुवोहमित्यत्रापि भवेदिति। इयमेव सायेत्यत, केतुं छणाने WAC! त्रयो Tara अलु । दयमित्येतावतेवालं किमन्येन(र) । इयं ते शक्र तनूरित्यतर, सगर्भ्या(*) अनुसखेत्यत, माभूदिति, सायेति पददयं मन्दधियां प्रतिपन्त्यथमिति केचित् । अन्ये त्वन्यथा पि(५) कथयन्ति । अस्यानुवाकस्य शेषभृता या(९) ऋग- न्यत्र खिता सापि सखोकत्तव्येति()। यथा, ये अपरौषु पश्यात्(>)। afta at दिव इत्यत्र यथा, स योजते अरुषः। एनावो अग्नि(९) । सूति fai अग्निमादुरिष्टादित्यत्र, यो भेतिटूरे रातौत्यव माभूदिति(९) । रद्रप्श्रस्य प्रथमोपोत्तमानुवाकयोयथा, नमो
९ श्वा यञ्त्रि त ao | = wt a aim a अपरीषु qurfafa ae, २ WAG पलने LNA यथति Ho, Koya! To Fo च।
३ किमन्धैरिति ae | € aly नमसेःत ae |
४ समभ इति ae | te योमेतिद् ररातौयतीति ग,चिङित-
५ अन्य त्यन्ययेति ग, te HoT] पुस्तकं पाठोलि। माभृदितोति पाल
€ शषोभता या इरति Ao | नाल्ि।
० ऋगन्यव स्थितामपि खोकरोतीनि ao |
१५२ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
अस्तु नोलग्नोवाय (५) उत मा नो अभकम् । उत्तमस्य Tea: सत्रि, उपोत्तमः। अश्मन व्नेमित्यनुवाकपञ्चकस्य (९) विक- WISH | तत्र, अन्यन्ते THT! पावको अस्मभ्यम् । योनः सतो अभि रायस्पोषे अरधियन्नो भ्रस्थात्। वाजो नः से त्यादयनुवाकत्रयस्य,२) विहव्य west । aa, विश्वे अद्य मर्तः | देवासो अधिवोचत(*) । fecwaute यथा, एका देवो ्रप्यतिष्ठत् | याज्यासु यथा, सुपधा राये अस्मान् । कामेन लतो अभि(५)। समिदिशः, जौम्रूतस्य, यदक्रन्दो, मानो भिता, ये वाजिनम्, अग्निमन्वे, षसाभेषामनुवाकानां महाण्ृष्टएसस्ज्ञा | aa, विवघखदाते अभि नः। सोमो अ्रधिब्रवौतु। महेति fal ufaat तेन्तरिक्तेण ॥
अरदसोादतिरनिष्टतोऽवन्लस्मानवद्या दनि च ॥ ४॥
चकारो धातारातिरित्यादिविषयान्वादेणकः(९) | awe, अर्हतः, अनिष्टतः, TAA, TATA, अहनि, इत्येतेषु ग्रह- णेषु धातारातिरिव्यादिखलेष्वन्तव्तिष्वेकार पूव ओकारपृवा a?) न लुप्यते । यथा, प्रसुच्चता नो aye! परिद्ेषसो
९ द्रापे अन्धसस्यते दति ग० fafea- ४ faa caret अधिवोचतामे इति इ”
पुस्तकं Co Ho पुस्तकं चाधिकपाठः। Hel र अश्यद्रजमित्य वातु वाकपञ्चकस्मति ५ कामेन रतौ अभ्यानदिति ₹० Fe | Ho, Xo Fo च। € विषयान्वादिशतौति ao |
~e “oO 2 वाजो नः सपन प्रदिश दृत्यवाद्यनु ० ण्कारपृवौ बौकारपू्वौ वा कार वाकचयस्य ति ao, tom च। दूति मर) द° म्०।
११ अध्याये 4, €, Ga । १५३
अहतिः । व्ैतान्त अनिष्टतः । ते waaay! अस्मा निति fai तेनोऽवन्तु पितरः। भित्रमहो अवद्यात्। शिः शुक्रो अहनि (९) | यवनहपरत्वादेषु प्राप्यमाणलोपेषु अलोपोऽयं विहितः। अन्वादेगः किमधंः। स एवैनं पाणनोरहसो सुञ्चति ॥
अनु TATA ACTS ATT TT: ॥ ५।
aa विसगेन्तानामोत्वमापन्नानां पूबनिमित्ततल्रमिति विन्न यं । CHE, आपः, मत्तः, रथः, लः, TA, वातः, एवम्यु वः(र) अन्वित्यत्र अकारो न लप्यते । यथा, चयो THT अनु । तस्मा- ear अनु(र)। यदा ते मर्त अनु। Wa aT <a aq पोयति Sr अनु। शक्रमादत्ते अनुहाय(*)। धनुस्तदातो अनु\*)। अन्विति किं । वातोऽभिपवति(९) । एवम्पृवं इति fai अनुगावोऽनुभगः() | यवनदहपरत्वनिषे धार्थोऽयमारग्भः ॥
अभिवात्वपञ्च ॥ ६ ॥
'-च'कारो वात इत्यन्वादिशति | अभिवातु, श्रपः, sacar रकारा वातःपृवो न लप्यते, मयोभूवोतो अभिवातु(>)।
९ अदन्योजसोनेति ग०, ₹० He च। ५ अनुवातु ते दूति Ae, To Ho a २ इत्येवम्यर्व इति ग०, दण्मु° च। ई असुश्जिह्लोकं वातोऽभिपवते इति २ Wa स्थनेति गर, tHe च। To qo =s ४ अनाय जायि दति ग०दइ० सु०च। ऽ अनुगावोतुभगः कनोनाभिति CoH! ॥ ॥ = अभिवातूरू दति <> Fo |
a0
१५४ ते त्िरौय-प्रातिशणाख्ये
atfafa कि। वातोऽभिषवते(*)। यदातौ war भ्रगमत्। अन्वादेणेन किं(र) । अवरुन्पेऽपोाऽयेऽभिव्याहरति ॥ अन्वगमच्च ॥ ७ tl wa दति “च'कारोऽन्वादिशति । भनु, भ्रगमत्, इत्येतयोर- कारो न खल्वपःपृवा लुप्यते । भ्रपो अन्वचारिषं । श्रपो अरग- afer | एवम्प दति fai! पथवोनूदायन्॥
आपःपूवोऽद्विरपान्नपादस्नान् ॥ ८ ॥
AiR, अ्रपात्रपात्, अस्मान्, एतेषु TAIT भापःपूवेा न लुप्यते । समापो अद्विरगममत। Sat रापो अ्रपाव्रपात्। नपा- दिति fal वारुणोरापोपाञ्च । भ्रापो भरस्मान्नातरः() | uaa इति किं । सोऽस्मान् पातु ॥
रायेसदनद्रःपूवंशचा कारपर ॥ ९ ॥
च काराक्ष्टे अस्मानग्रहणे भकारपरे(*) वत्त मानोऽकारो राये, सः, इन्द्रः, एवम्मूवा(*) न लुप्यते | रायेपुवस्योदाहरणं MT खान्तरे, अथवा जटायाम्भवति । राये भस्मा अस्मान् राये राये भ्रस्मान् | यधासंहितायां नोदाहरणम्, ्रकारपरत्वाभावात्, afe तदा(९) कथमलोप इति चेत्। तरिपदप्रशतिपुनसक्ञत्वादिति
ब्रूमः। मा सो अस्मां अ्रवहाय()। इन्द्रो अस्मानस्मिन(>) | १९ वातोभिपवते इति ae | q तदेति पदं ao चि्छिते tome पुस्तकं च २ वातपूवे दूति किमिति ae atfa | ३ ्वसान्मातरः Wafafsa ग०। ऽ सामो अस्मानवदहायेति ao |
४ अकारपरे सति दूति ce mol Swat यक्मानसिन् दितीये इति ग०,१० ५ दूत्सवस्प्देदूति Ae, Tc H2 || म०्च।
११ अध्याये Lo, 2k, १२ Bafa | १५५
अकारपर दरति किं। सेऽसमान् पातु। aaa दति कि। सा SAATA | अकारः परो यस्मात् तत् अकारपरम्, तस्मिन् ॥
nN An [^ तेपूवाऽद्यानधेऽश्एरपर ॥ १०॥
अदय, TT, AVY, Wa, एतेष्वकारः, ते इ्येवम्मूरवो न लप्यते । यथा, पशं पशटपते तं अदा । उपो ते अन्धः | अशना ते अर्शः । यत्ते अग्ने तेजस्तनाहं । एतेषिति कि । तेऽग्नये. waa(’) | तेपु इति कि । mattis स्कन्दति | तेन त्वा दधग्ने अङ्किरः ॥
~ 6 मेपूवंश्च ॥ ११॥
“च काराक्लष्टे सति wt cafes अकारो मे द्रतयेवम्मूवे न aaa’) । यथा, यग्म Wa भ्रस्य। इमा मे wea cea: | aga इति किम् । तेन ल्वा cast अक्किरः। अन्वादेशेन कि। प्राणश मेऽपानश्च Al तदशक तन्मे राधि॥
अस्याश्विनापरा च ॥ १२॥
aga इति “च'कारोऽन्वादिशति । अस्य, अखिना, अपरा, एतेष्वकारो Agar न लुप्यते । वियन्तु देवा efit मे अस्य । एनम अशिना aa(*) । यदा मे ्रपरागतं ॥ |
ते तेप्रये प्रवते दति ₹० me | मे TAIT इत्यवाकारो न लुष्यते इति Coal 2 चकारोऽप्रं इत्यन्वादि्ति। ९ ad चच cha x He)
१५६ तैत्तिरौय-प्रातिशास्ये नःपू्ाऽसद्प्िरघान्तमोऽभ्यसिन्नद्यपयि॥ १२॥
असत्, अग्निः, अघ, अ्रन्तमः, अभि, अस्मिन्, अद्यपथि, एते- ष्वकारा न LATTA न लुप्यते | यथा, सुपारा ने Tae | अयं at अग्निवरिवः। रक्तामाकिनौ अषशस ina अग्ने @ ar अन्तमः। fafear अभि(\)। fara at अस्मिन्। ते- भिन्ना अद्यपयथिभिः(९) | पथोति किं। ara वसु वसतीति। aaa इति fal तस्मादश्वा भाऽसत्तरः। सऽग्निर्जातः । उत्तरताघाय॒रभिदासति। तेस्मित्ेच्छन्त। एतेषिति कि(र) । ते नः पान्तु ते नाऽवन्तु॥ नमःपूर्वेऽयेऽश्ेभ्यऽभियाय ॥ १४॥ अग्रे, अश्वेभ्यः, अभ्रियाय, रतेष्वकारा AAAI न लुप्यते | नमा अग्रेवधाय च। नमे अश्वेभ्याऽश्वपतिभ्यः। नमा अयि यायच। नमःपृवं इति fa अपोऽग्रेऽभिव्याहरति | एतेषिति fai नमाम्नये ufafaera ॥ आ विन्नःसोमःपूव FITC") १५॥ आविव्रः, सामः, एवम्पूवाऽकारोऽभग्निपरा न लुप्यते। ग्नो तिपदेकटेशः शाखान्तरे बह्पादानाधंः। आविन्ना अभ्निै- पतिः | सोमा अग्निरुप देवाः । एवम्पूवं इति किं। arf sia? | wane इति किं । आविन्नायमसौ ॥
१ खिष्टि नो खभिवसीय इति xo ao । ९ नमोग्रये प्रतिविदधाति पाठः खिट नो अभिवसोयो नयन्ति, ति a> | २० qo पुस्तकंधिकोस्त | २ ऋद्यपयिभिः सुगभो रचा चन दूति ४ पवोऽप्निपरः इति क०।
Fo Wo 1
११ अध्याये १६, सत्राम् | १५७
धीरासोऽदब्धासएकादशासकषोणांपु चःशार्यातेऽषा- ठःपितारए्थिवी यज्ञा ada erage UIST AAA नोयुवयोर्यःपषठेपतिरवेगोश्यकःपुवःसमिडकषभःपाथोवचो- विं जुषाणोयोरदरोवृष्णःपू्वः ॥ १९॥
धोरासः, ्रदब्धासः, एकादशासः, ऋषौ णां पुरः, शाथाते, अषाढः, पितारः, एथिवो यज्ञे, भासते ये, wert aru: aa, सशृस्फानः, gaa, ws, पतिवः, गो, श्मः पुवः, समिहः, ऋषभः, पाथः, वचः, aes, WAT, यो द्रः, हष्णः, एवम्मृवा न GUAT लुप्यते | यथा, धौरासो (९) अनुदृश्य यजन्ते। अदब्धासो अदाभ्य । एकादशासो, अर्ुषदः। ऋषोणां त्रा अधिराज एषः । ऋषोणामिति fai यस्य gat जातः। यथा शयाते अपिवः। अषाढो afer त्वत्पितारो अमे Sar: | एथिवो यज्ञे अ्रस्मिन् | एथिवोति fa ते माख्िन् यन्न, इत्य त्र(\) जटायां । अध्यासते ये अन्तरिक्ते। आसत इति fa पृथिव्यां (२) येन्तरित्ते। मयि ग्टह्वाम्यग्रे afi weratfa fai श्रष्टौ- क्ञत्वोयेभिषुरोति । इडावा्एषा wee! वानिति fa शुक्र खषोऽन्तोऽन्तं मनुष्यः | प्रथमं(*) यन्ने अग्निः । सर्टस्फानो अभि- रतच्ततु । समिति किं। गयस्फानेाऽग्निषु, इति शाखान्तरे ।
९ तां Where दूति He, ० HT! द् ये एयथि्यामिति इ० ae | २ यज्ञ इतोति Ae | ४ इतः प्रथममिति ग०, Xo Ho च |
१५८ तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये
युवयोया अस्ति । युवयोरिति किं। ayaa’)! नाकस्य ue अधि (र) । यन्ञपतिवो wal पतिरिति fai नवो भागानि eal गो अर्घभेव सोमं करोति। श्रप्यकारादिति वचनात् अगो अघम् दति चोदाहरणं । उच्छु Tet यजमानाय(र) | अग्र yal Wa गुवः। समिद्ो अ्रच्नन्। दाखषभो अन्तरोत्तं | प्रियं पाथो अपोदि। sa वचो श्रपावधौत्(*)। विरे अ्रधि-
नाके। जषाणो अपुराज्यस्य वेतु MIT wea य द्रति किं। यदुपढन्ययादरद्रोस्य(*) । ष्णो अश्वस्य सन्दान(९) ॥
अरतिमस्ययन्ञस्यातिट्र तोऽतियन्त्यनुणोऽविष्यन्ननमोवोऽ न्ेष्वर्चिरजीतानज्यानिमह्धियाअरम्बाल्यर्वन्तमरत्वक्णोद-. ङ्गिरोऽस् योअस्कभायद् च्ुतोऽश्चसनिरस्थभिरशिखेद ्गेऽ-
त्रिय ॥१७॥
अरतिं, wa awe, ्रतिदुतः, भ्रतियन्ति, अनृणः, अवि- wa, Wala, Way, भिः, श्रजोतान्, अज्यानि, afar, safe, waa, TS, TAN, अङ्गिरः, WHT, अस्कभायत्, श्रचयुतः, weefa:, waft: afr, we, fia, एतेष्व- कारो A GSAT भ्रोकारपूर्ो वा लुप्यते | यथा, मूदीन-
१ योप रु wa प्रवेश्यति इति xo ao | ४ पावधोमिति ae, ९० qo च। २ अधिरोचने दिव इनि me, Ke म्० च । ५ TET द्याद STRAT ₹० |e | २ यजमानायैषोति Lo He | < खन्दानमसोति He, Xe Fe |
११ अध्याये १७, सूत्रम् | १५९
feat अरति(९) । यन्मे अग्ने रस्य यशस्य । awafa कि। एतेऽस्यामसुञिन् । प्र्यङ्क्सोमो Braga पश्यन्तो अ्रतियन्ति । दुतोयन्तोभ्यां fa’) । नेन सोमोतिपवतें । तदे भ्रनृणो भवामि | नयवसे अ्रविष्यन्। स्वावेशो भ्रनमोवः(९)। ये अत्रेषु विविध्यन्ति! जातवेदो यो भरिः। शरदो श्रजोतान् । तेषां यो अज्यानिं। तिरो अद्ियामा सुहुताः। saa sate । यो अवन्तं जिधा्सति । विसे wea बालिति। इत vat FATA अग्ने Ahr aati ये अरष्षुय Meg! य इति fart अश्वोष.योवेतसः(*) । ये भ्रस्कभायदुत्तरं | मदाय रसो waa! ये भक्तो अण्वसनिः। सनिरिति कि। अशे ग्येाऽश्वपतिभ्यः(५) । इन्द्रो दधोचोा श्रस्थभिः । भिरिति कि (९) | ददोणमख्भ्यो मज्नभ्य(°) इत्यत्र जटायां(>) weet ast मन्नभ्योऽस्थभ्योऽस्थग्या मल्जभ्यः। वरणो श्रथिथेत् । श्रद्द निदेध्यत्(€) । अन्नियेत्यकारग्डदोतः पदेकदेशेा बह्पादा- नार्धः। एतानि ते अरन्निये नामानि। यदापो अघ्निया वरुणेति(\)। पयो अ्रध्रियासुष्त्सु |
१ रतिं पुथिव्या इति ° स्०। aw भिरितिकिमिति ae |
२ तो यन्तोत्याभ्याकिभिति xo yo ग, fafea ts मु° पुलक च दद्धो द्रतोतियन्तो इत्येताभ्यां किमिति ae | ति पदं नाल्ि।
३ चनमोवो भवानि दति to ae) ८ दति जटायाभिति ae |
४ पसुजो वेतस दूति ग०,द् मृ°च। < निदध्यदिति ae |
५ ञ्परतिभ्यदचति to Fe | १० वरुणेति पामद एति ई० He |
€ ्स्यभिरिति किमिति xo म्”, ae च।
१६० तेत्तिरोय-प्रातिशास्े
अध्वर खरपर ॥ १८॥
अध्वर इत्यस्मिन् ग्रहणे BCI वत्तमानोऽकारो न TAAL agar a’) लुप्यते । सत्यधर्माणो अध्वरे । हविष्मान् देवो Tat: । उपप्रयन्तो अध्वरमित्याह। अत्र त्रिपदप्रश्ति- aaa’) प्रसरति । तल्लत्तणासम्भवात्(र)। सखरपर इति fa) wat अगिः सोध्वय्य(५) ॥
© ५ शमेकषामङ © AN स YAU E सहशमेकषामडइ सुदशमेकंषाम् Ul १९ ॥ योऽयमकारोऽलुषः TTA एकारस्य ओकारस्य वा अद मातरसदृशं कालं भजते इवयेकेषामपोणां मतं । अध्यदंमातः [अ (पि © ५ कपे स्यादित्यथः । उकान्येवोदाहरणानि दशनात्(*) | अदन सदशः अदैसटटणः, तम्, अंस शम् ॥
दूति faaraca प्रातिशाख्यविवरणे एकादशोऽध्यायः ॥
१९ वेति षदं ० me पुसतक नासि । ४ सोष्वर्थरिति ae | २ चिपदन्यायेनति ae | ५ बिरेषदर्ण्नादिति to, दू Fo ९ तल्लत्षणाभावसम्भवादिति ae | च।
अथ दादशोऽध्यायः।
-- ><
अथ लोपः ॥ १॥
‘ay इत्ययमधिकारः | अकारस्य लोप उच्यते, इत्ये तद् धिक्तं वेदितव्यं, इत उत्तर बदच्यामः। धातारातिरित्यादिविषयो- ऽयमध्यायारग्भः ॥
असि ॥ २॥
“असि इत्यस्मिन् अकारो लप्यते, एकारौकारपूव्वैः । यथा, सुपणाऽसि गरुत्मान् । . प्रथोऽसि पृथिव्यसि ॥
न गभैःसन्नन्लोयमोभद्रःपुजः ॥ २॥
गर्भः, WAG: यमः, भद्रः, VII: साब्रिध्याल्लब्ये ्रसौत्य- faq sara’) न लप्यते । गर्भो अ्रस्योषधौनां । स्रा भसि वोड़यसर । समिति कि। उपनदोऽसुर इति केचिदुदाहरन्ति, तचचिन््। धातारातिरित्याद्यन्तःपातित्वाभावात्, असिशव्दादभ- नाच्च | मुख्यन्तु शाखान्तरे विज्ञेयं प्रत्य दाहरणं । असि यमो अस्यादित्यः। त्वं भद्रो असि क्रतुः ॥
९ असौत्यखिन्प्रहरेऽकार इति Ko ae | २१
१६२ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये यवनदपरः SCAT ॥ ४॥
यकारवकारनकारहकारपरोऽकारो लुप्यते, तेषु यकारादिषु स्वरपरेषु सत्सु । हिरण्यशृङ्गो यो अस्य पादाः । वनस्पतेऽव खजारराणः। वरेष्योऽनुप्रयाणं । जम्भयन्तोऽहिं (\) । खरपरे- fafa fa waa न्यत् । wT अङ्काप्हितः॥
जकारग्मपर SATA: ॥५॥
जकारपर श्च(र) ग्नपर श्च रकार उदात्तो लप्यते । श्रोजोऽजा- यथाः। एचः पावक बन्योऽगे | उदात्त इति fei न ae- षाणो अजरः | निधिपतिर्नो afer: ॥ ।
मोवचोदधानखयेपूर्व च ॥ ६ ॥
wae इति “Wart ज्नापयति। मः, वचः, दधानः, खे, इतये वम्पूर््वो ग्नपरोऽकारलोपः(२) भवति । यथा, अङ्गिरस्वद् च्छेमोग्निं मे, इत्यत्र पदकदेशग्रहण' सडन्तेपाथै"। अक्किरखद्ध- रिष्यामोऽभ्नि । वचोऽग्नये भरता seq! carats star | सधस्येऽग्निं परौष्य' । saree: किमर्धः। सध्ये अध्यत्तर- faq म्नपरस्यानुदात्ताथायमारग्ः(*) ॥
4 MUTASE हकमिति ao, to aoa} ४ ग्नपरख्याकारख्यानुदात्ाथाय-
२ जकारपर दूति ग०द्०्म्ग्च। मार्मद्ति xe Ho | प्रपर १५परोऽदातोप्यकारलोप दति xe we) स्माठदात्तोयमारशद्तिम,। `
१२अध्याये 9, सूतम् । १६३ अभ्यावर्तिन्नपूपमपिदधाम्यदयान्वदितिः TTT - जरह्ामग्नयःपप्रयोऽसराकमसधत्ताग्साश्रासुतिरग्यामामायं- मसत्पाशान्िनयन्नेऽस्ताव्यथमानामिद्रोदमधाय्यदोऽथो- SAT ACS ALT STAC ATA FF AAT ॥ ७॥
अभ्यावर्तिन्, अपूपम्, अपिदधामि, wars, भ्रदितिः wh, aahiet WIN, WATS, WATT, अश्मा, अश्वा अतिः, अश्याम, अमा, Waa, Taq, अस्मिन् यन, अस्ता, अव्यथमाना, अभिद्रोहं, ्रधायि, We, अधो, अदुग्धाः, अरिष्टाः, अरथाः, अर्चन्ति, अन्तरस्यां, अत्र, अत्राय, why Taq, अकर, एतेष्वकारो लुप्यते, एकारौकारपवः | यथा, अम्नेऽभ्यावर्तिन् । अभ्यावत्तित्निति किं(र) | कामेन कतो अभ्या- wea । भद्रशोचेऽपुषन्देव | अन्नेऽपिदधाम्यास्ये। दधामोति fai बहा अपि wa आसनि(९) । अनु नोऽद्यानुमतिः | अन्विति किं । प्रतत्ते wa शिपिविष्टनाम । अ्रधित्रवौतु नोऽदितिः ग्ध यच्छतु । mate fa यथानो भ्रदितिः करति । अध्व रबोऽनेजिंद्वामभि wii! जिद्भामिति fa व्रताददन्ते श्रनिः। ते नोऽग्नयः पप्रयः। पप्रय इति far बरोष्यासो oe ge ee ~
१ qrafa fafa किमिति to, tomo च। २ ासिनौति गण।
१६९४ तेत्तिरौय-प्रातिश्णस्ये
अग्नयः (९) । नरोऽस्माकमिन्द्र | fase धत्त । धत्तति fat द्रविणं वाजो wat वाजस्य मा। परिठङ्धि नोऽश्मा भवतु(र) “अष्वाश्ुतिः' अश्वा इत्यस्य यत्र यत्र सुतिः, aa तच लोपः। हषपाणयोऽण्वा रथेभिः | खुतिरिति कि । प्रचेतसोऽश्वान् । भर- न्तोऽष्वायेव । दीरषग्रहणेन किं । चषालं ये aqua तच्तति | चचवरो WAT वनतां | वाजयन्तोऽष्याम Ta । पुनस्तेऽमेषां । ये तिऽ्यमन् | Asmara) पाशानिति किं । अन्यन्ते अस्मत्(२)। यः पिता तेऽस्मिन् oa । यन्न इति कि । ते अस्मिन् जवमादधुः | प्रसिति द्रूणानोऽस्तासि । मा सुपणाऽव्यधमाना । जनेऽभिद्रादः मनुष्याखरामसि। द्रोहमिति कि! दस्यते अरभिशस्तेः(*) | सुमन्मेऽधायि मक) । येऽदो रोचने दिवः | मह्यमम्नेऽथो सोद | शूर नोऽनुमोदुग्धाः। पूवऽरिष्टाः स्याम । पवयोऽरथाः(९)। गाय- fatisata(’) | अभिश्ूणचोऽन्तरस्यां | अस्यामिति fa । रको अन्तविभाति। asa पुराण्ण; । सखेति fa ववष्टा नो अत afta) | रायस्माषोऽत्राय तवा । परथिवयाः सधस्ेऽङ्गिरस्रत् | अहन्तेश्याऽकरं नमः ॥
गादमानोजायमानो देनयोमन्यमानोवनस्यतिभ्यःपतेखि- धसतपसःखधावोभामितोऽप्रयभायोऽ्व्ी क्रतोपू्वः॥८॥
१ Was प्रावशेभिरिति गशूद्ण्मण्च। ५ उपग्रागात् हुमन्मधायि wea इति २ अश्मा भवतु नखन्रिति Ko we | चण्मा Ko We |
भवातु इति ae | € ये पवयोाऽरथा शति xo He | २ अदमन्पन्त दति Lo Fo | © मायचिशोचंन््यकंमिति ० Ho | ४ ufang tye fA to स् । ८ वरिवः रोतु इति ae |
१२ अध्याये < सूतम् । » १६५
गाहमानः, जायमानः, हेतयः, मन्यमानः, वनस्यतिभ्यः, पतेखिधः., तपसः, खधावः, भामितः, अग्नयः, आयो, अध्वर्यो, क्रतो, इतयेवम्पृवाऽकारो लुप्यते । यथा, गाहमानोऽदायः। जायमानोऽङ्कां केतुः | हेतयोऽन्यमस्मत् | मन्यमानोऽमल्यं' | वन- स्पतिभ्योऽधिस्यृतां | वनस्पतोति fa) नमः fare afr aaqasaaian अतिखिधोत्यचित्तिं । तपसोऽधिजातः। देव खधावोऽख्तस्य ara स्वधेति कि । अन्यावो अन्यामवतु। भामि- afaae(’) । यानग्नयोऽन्बतप्यन्त। उकारस्य वकारविक्रि- यायां व्यच्ननपरो नकार इति(९)यवनदहनिषेधाभावादलोपे प्रापे तदपवादोयं | अग्ने दब्ायोऽशोततनो । अध्वर््योबिरपाः२८९) । शतक्रतोऽनु ते दायि। अत्र यवनहेत्यादिनेव लोपे fas पुनरस्य ग्रहणं नियमार्ध' । आयोऽष्वर्य्यो क्रतो इ्येतत्पद् बयपुर्वाकार- स्येव(४) लोपः। नलितर(५पर्रहपवंस्येति | यथा, इमे अश्विना संवत्सरः ॥
तस्िन्ननुदातत पूवं उदात्तः खरितं ॥ ५ ॥
यमधिलल्यायं प्रबन्ध उक्तः, तस्मित्रकारानुदात्ते(९) ` लभे सति पुवं एकार ओकारो वा उदात्तः खरितमापद्यते | य॒था, तेऽब्रवन् । सोऽब्रवोत् ॥
त्
१ भिचस्याभिदासत दूति te, xo Ho .४ इत्यतत्पद चयपुवं Baraca tfa
qi To, Te Wo q 1 ₹२ नकारपर इति ae | ५ नल्िितरोति ० qe | > (= ~ ३ अध्ययवेरपा२ इति Ae | ९ तच्थित्रकारोठदात्ते दति ao, x0
मच्च, vw
१६९ ` तेत्तिरौय-प्रातिशास्ये उदात्त AYIA उदात्तं ॥१०॥
afaaarart cera ga’) we एकार ओकारो वा अनुदात्त उदात्तमापद्यते । यथा, अव सन्धतेऽसत वै । अव्रपते- $ऽन्रस्य नः ॥ सरितश्च सर्वच खरितश्च सर्वं NaI
उदात्त इति शब्दो न्नापयति चकारः(?)। तस्मिन्रकार उदात्ते लपे AA’) एकार ओकारो वा afta उदात्तमाप- व्यति । भेषजं गवेऽश्वाय | भरो जोऽजायथाः । सव तेति वचनातरि- त्यखरितेष्वपि तयेव तद्दिधानं स्यात् । उकथोऽथातिरा (५) ॥
दूति faareca प्रातिशाख्यविवरणे दादशोऽध्यायः ॥ # ॥
दूति प्रधमः wa |
१९ लुक सतौति गम Lo Ho TI उदात्ते सति शुर सति ख्ेजेति ae | रे चशब्दो ज्ञापयति दति ग०दइ०्म्° च। ४ खथोक्योयातिराव दूति गद ६ उदात्ते सति स्वं ccs Go! म्गच|
अथ चयोद् शोऽध्यायः। Sooo
अथ ARTIC: tl ९॥
‘gy इत्ययमधिकारः। मकारस्य लोप(\) उच्यते, इत्ये- तदधिक्ततं वेदितव्यं, इत उत्तरं यदच्यामः। मकारस्य लोपः; मकारलोपः॥
रफाकपरः ॥ २॥
WHAM AIT पदान्तो मकारो लप्यते । Tar, Wary ca) ayfad मे ब्रह्म । ay षडहानि । ससमिद्युवसे,९) | त्वह बद्यविष्य । एवम्पर इति किं। इदं वामास्ये। पदान्त sfa fai तस्मात्ताख्ना sm) रेफ जरा च Tara, तौ परौ यस्मात् सः, तथोाक्तः(र) ॥
यवकारपरेकेषामाचार्याणां ॥ ३॥
यकारपरो वकारपरो वा मकारो लप्यते, इत्येकेषां मतं |
१ मकारलोप र्ति to, to Gog ३ रोफश् ऊष्माणुच रेफोषमाशः, ते ९ संखमिद्युवस षन् दूति xe ge | परोयस्मात् सः, तथोक्त दति इ० ae |
१६८ तेत्तिरोय-प्रातिशाख्यै
य एवास्य पञ्चमानुवाके() सव णौपत्तिं प्रतिषेधन्ति(र), तेषामे- वेष लोप इति विधिरन्वादिशति(?)। चकारः) सिंहाव- लोकनेन | यथा, AYTHAST । त एवा रतशयजमानः | want ofa fai य कामं कामयते(*)। यकार वकार यकारवकारो(र) तौ, परौ यस्मात् सः, तथोक्तः नैतत् az मिष्ट (*) ॥ न सरुसामिति TWAT: ४॥
राइतिपर(८) सं, सां, इसयेतयोर्हणयोमकारलोपो न भवति(€) । यथा, प्र सम्राज । साम्बाज्याय सुक्रतुः । सधसा- fafa fa श््राजब्रोषधौभ्यः! रापर इति कि । aera: | पदान्तश्च व्यच्ननपरः man, इति वच्यमाण' हि त्रनिषेधम् “इति wel निवारयति । तस्माद्र feafafe: 0
अथ वर्णानां ॥ ५॥ ‘sq इत्ययमधिकारः। वर्णनां संहिता वच्यते, इव्येतद्धि- कतं वेदितव्यं। अथवा अधशब्दः पदसंहितानिषेधकः॥ ऋकारर्काररषपुव नकारो एकार समानपदे ॥ ६ ॥ समानपदे एकपदे ऋकार ऋकार रेफषकारपुवा नका-
१ पञ्चमाध्याये इति ग, to मृण्च। ५ ये कामयते इति गर, द०मु* च।
२ प्रतिरुधयन्तोति xo He | ६ यवकाराविति to, te He | ३ तेषामेवैष लोपविधिरिति तानन्वादि- 9 एतत्सूव मनिष्टमिति ae, coo | आति इति ग०, xo qo च। ८ रा दत्येवम्पर दूति Xo, Fe |
४ चकारः प्र इति कर| € मकारो म लुप्यतेद्ति Ae, Foes |
१३अध्याये 9, =, €, qarfa १६९ `
रा शकारमाप्रोति(*) | faite जायते । ayvereut । एष वा ऋचो वणः | क्रष्णोसि । एवम्रवं इति fai देवानां वा {अन्तं(र)। समानपद् इति fal एभिनो अकः। समानच् तत् पदञ्च, समानपद्, तस्मिन् ॥
व्यवेतोऽपि ॥७॥
उक्ञनिमित्तपुवा नकारः, अन्धेन व्यवेतेा व्यवहितेाऽपि(र) खत्वमाप्रोति | यथा, अपरशहकणं दहति | आ रमणं FAA’) | अधिषवणे(५) । कछषमाणः प्रतिष्ठाकामः ॥
हिरण्मयं ॥ ८ ॥
हिरण्मयम् इत्यस्मिन् ग्रहणे नकारा शकारमप्राति(९) । चथा, हिरणमयं दाम द्तिणा । waa इति वच्यमाणप्रति- खेधस्य(“) प्रतिप्रसवाधमिद् सूच ॥
पाणिगण-पुण्य-कण्व-काणएगाणएबाण-बेणुगुए-मणि- पवादषु पूवः ॥ < ॥
पाणौत्यादिशब्दानां प्रवादषु पूवंतः(>) प्रधम शकारः
१ ख्कारमापद्यते इति इ० qe | ५ अधिषवशमिति to yo | अधि-
२ अनं जग्मुषामिति ग०, xo मन्व | षवणोदूतिगर।
२ अवनोऽपि बवडितोपिं इति ग०,ई० € रलमापोतोति Ao, To Fo च । ya) ° वच्तमाणनिषेषदय इति ae | `
* wragarcae कुर्ते दूति ee मु०। म पवंर्तिग०ः to Gea
RR
१७० तेतिरौय-प्रातिश्णख्ये
yaaa वेदितव्यः । प्रक्ण वादः wate: | लिङ्गविभक्तिभेद- समासतदितादिभिनिर्हिश्यत दत्यथे;(*) । यथा, सुपाणिः ख- gfe हषपाणयेऽश्वा; । हिरण्यपाणिमूतये । < wararat गणपतिं (र) । गणा मे मा विदषन्। गणेन गणं । दूरे afta गणः । पुर्या भवति वसन्तम् ऋतूनां । सा मा सवान् FAIA! कणु अभिप्रगायत | तस्ये काणो या(र)। (*)गाण्पत्या मयो- wife! विश्यो बाणवा उत । aurea भवति । वेणुना विमिमोते(५) । यदेणा; सुषिर । यथां गुणे गुणं । मणिना रूपाणि न:ः। ननु गणणशब्ट्प्रवादत्वाद्वाणग्रहणमयुक्तं । मेवं | गणप्रवादे सति(९ तद्वैत्। किन्तु गणपति शब्दप्रवादायं । ua दरति fal गणानां तवा, वेणुना वि, मणिना रूपाणि, इत्यादिषृत्तरणकारस्य णत्व(*) मा भूदिति ॥
पणि-पणिं-वोयमाण-ऊण्योः ॥ ९०॥
र् >. वित्तय पणोत्यादिषु ग्रहरेषु(> णकारः प्रकत्यव ;(€) । श्रप्रवादाथोऽयमारग्धः। अग्ने देवपणिभिः(\)। परि ary स्तरामहे | वौयमाशः। तन्त एतं। ST: कविक्रतु' ॥
१ निर्दे इत्ययं इति ae, x0 WoT) ९ गरशप्रवादले सतौति Ho, CoH | २ गणपति वामदे दूति ao, THT] © verfequce wafafa ao, xo,
२ थादत दूति Ko Ho | qo | ९ v * water awa दूति ग,चिद्ित- ८ परौत्यादिग्रदरेष्विति ग... च | उल्क to Fo Jaa चाधिकः पाठः! < sea बेदितय इति ग०,९० मृश्च
५ बेशमामिमीते दूति ae | Xo पणिभिनों यमान इति xo we |
१२ अध्याये ११, १२, Ga! १७९१
टवगपरः॥ ११॥
टवगेपरा(९) णकारः प्रलैव वेदितव्यः। शितिकण्टाय च(९) । agate पामनं भावुकाः । टवगेः परो यस्मात् सः, aaa: ॥
चड्ुण-फणत्-खुणी -दिणयाहिणोति-कौशेयोऽणिष्टा-उ लवणमुगणाश्रुतिश्ुपुणोका-बाणिजायाणएवश्चारणार-खा- न्तृणवेवोणायामश्षोणया-पण्णेल-वाणौः- कल्याणी -कुणपं- वाणः शत-शोणाश्चतिर्धाणिका-मेणौ ॥ १२॥
WEY, फणत्, खणो, दिणुयात्, दिणाति, aaa, अणिष्टाः, उल्वणं, उगणाचरुतिः, चुपुणोका, वाणिजाय, अणवश्च, आट्- खार, स्थाणु, तृ णवैवौ णायां, शअ्र्लोणया, पणेत, वाणः, कल्याणो, कुणपं, वाणः शत, शोणायुतिः, धारिका, भेण, एषु शकारः weed वेदितव्यः | अवद्धनिचद्ुण(र) । अन्वापनीफणत् । अय- स्धणादुदितो । area प्रहिणुयात् । ware प्रहित । रजन वै कौणेयः। यऽणिष्टास्तान्। यन्न उल्बणं क्रियते | यत्र AABla: उगणाग्रहणस्य तत्र aa Wa करणोखं । यथा, अव्याधिनोरुगणा उत । उगणाभ्यस्तधहतोभ्यः। चुपुणौका नामासि(*) | बाणिजाय कक्षाणां पतये(४) । प्रियङ्गवश्च भेऽणवख १ वें परो शति Te Fo | ४ व्यन्तो चुपणोकानामासीति मु ०।
९ शितिकष्डाय खाद इति tome | ५ मन्तिणे बाणिजाय were पतये ३ faery ण निचेरुरिति xo म्०। «fa <0 a |
१७२ तेत्तिरीय-प्रातिशास्थे
मे। देति किं । अनवस्ते रथं) । एतं वं पर ्राटणारः। य खा- रन्ति । या तूखवे या वौखायां । अञ्च णया सप्तशरफया(र) | पणेतागे AT । इन्दर वाशोरनूषता । कल्याणो रूपसखचा(९) | सुरुषकुणपमश्वकु णपं(*) | वाणः शततन्तुभवति । शतेति किं । ऋतावान श्चयमानाः(*)। ओणा wa)! अतिरिति किं । Tiara खाहा। निजल्गुलोति धारिका | arate । अकारेण fa | उभयत एनो स्यात् (°) 0
TITS वु षण्-कीषंए-्रह्मणक्षण-च्मण्-चषंण ॥ १२॥
इषसित्यादि ग्रहरेष्ववग्रहे7 शकारः saad विन्निय;(*) । वाति अपां ठषणान्। शौषेणु कध्यो भवति । ब्रह्मणन्ता देवाः (€) । अ्र्षणवते खाहा । WHA खाहा । चणग्रहणस्य ATET- न्तरविन्नेयसुदाहरणं (९०) । मित्रस्य wot wa इति केचिदुदा- रन्ति | तत्र साधुः। अन्तो लापात्, इति वच्यमाणप्रतिषेध- प्रतिप्रसवार्धमुक्तल्वादेषां ग्रहणानां चंणौष्टत इत्यत्र शकारस्य पदान्तत्वाभावात् | AAT ऋकारादिग्राभेरत(९९) णकारो sent
१ ware रथमिति ae | ८ sea बेदितय इति ग०,६० Hog! २ सक्नशफया करौणाति Lit Xo सु० । € देवा wrafyta xo Ho | ३ रूपसमद्धासाखात Tha to ae] wo शाखान्तर विज्ञेयमुदादर शमिति
४ कुणपं गौरिति x qo} Ho, Xo He च। ४ चयमाना णानि इति Xo Fol ११९८कारकोररषादिप्रकतेरवेति Kore, ९ WU ATE cha द" ye । ऋकारकाररषादिप्राक्ने TA fa Ae |
© एनो खान्दाङूरिति ग०इ० म" च|
१२ WATS १४, सूत्रम् | 092
इति शद्नानिराकरणाधमेतानि ग्रहणानौत्यन्ये मन्यन्ते। तथा
सति मित्रस्य चर्षणौ छत इत्य दाहरणं रमणोयं । अवग्रह इति {व ~ ॐ ४
fa cana विश्वान्य ar) तस्मात् सप्तशोषन्। ब्रह्म
न्िशम्वि। अकच्चत्रमौोमदन्त। पशुनाञ्च्मन्। अवग्रहस्यो-
save इति लच्यते (र) ॥
RATA UT, TU चति MAA: ॥ ९४॥
अत्र Gl एते पटकदेणा बहपादाना्धंमुक्ताः। ऋसादि- च्वेषु च शकारः waa एवं विन्नेयः(९) | खयमाटसखासुप । असं ee हि vq! सखयमाढसा ज्योतिः। अभिषसेा यस्मात् । निष- खाय खाहा। दशमासा निषा आसन् | पूष्णो रट्दये(९) | पूष्णा सयुजा(*)। पूष्णे mera) saat चर'(र) । दधिक्राव्णः(०)। श्राग्रावणः। mare पाश्यादिष्वेव चश्रण्पयन्तेषु() Fei चतद्षु सर्ह्ितासु शत्वसदधा- वात् । ऋशरत्यादिषु तु न मुख्यः । किन्तु प्रा्यभावेपि णत्प्राप- wea! तथाहि, wwe yawn स्मशेपरत्वात्निषेधः, उत्तरस्य सवर्गीयव्यवहितत्वात्(९)। ष्णम् णग्रह णये सबलेापा-
१ वच्छते दति wo | wo aoa २ श्काराः seat एव war दति € aw निवंपेदिति ग०।
जर । © दधिक्राब्णो अकारिषमिति ग | द पूर्णो CH इति Ae, Tomo च । ८ चष पयेनतेष रति He, Togo च । ४ सयुजा ae इति xo ae | €्द्तरस्य उज्नमस्य टवगे य दितत्वादिति
५ UD प्रपच्याय SIT दूति ग ` XO Ho |
१७४ तेत्तिरोय-प्रातिशख्ये
दिति निषेधः। ग्रहणसामर्यादेव wa सिध्यतीति aq एवं सखवभावत्वभेव ग्रहणस्यापि मूलमिति after: faa अन्वाचये वत्तमानशकाराऽप्येतेषु शत्वममुख्यमिति araafa | qaquaey संहितासु विद्येत, न चात्र विद्यते। तथाहि । afr इत्यभिसन्रः, निषसखायेति fava, इत्यत्र पद संहितायां पूषन्रथमन्निति नकारान्तशब्दयोः Taye, अथ- मणे चरम्, इत्यादिसिदरूपत्वाद र वणंसंहितायाभेतत् साहच- यादेक स्चस्थयो रप्युणषस्योव शंसंहितायां रत्वे रत्वाभावोम- न्तव्यः(९) । प्रसिदपदसमभिव्याद्ारेण अप्रसिदपदार्थसमथनं सवं शास्त्रविदः सवं खल सखोङ्कवते । तस्माद स्मदुक्त एव युक्त TRANSIT: |
न षुन्नोऽप्नियुकानोतोऽन्तेाऽलोपात् स्य्शंपरो व्यवायेषु
श सतचटतवर्गीयिषु ॥ १५॥
qa, अग्निः, युषानौतः, एतेषु नकारो शत्व नापद्यते | aya: सूर्मिः | इ द्राग्निभ्यां त्वा(९) । युखानोतो अभय (र) । अन्तः पदान्तो नकारो Wa नाप्यते । freq हविषे अत्तवे । प्रोह त्रन् | अलोपात्परोपि(*) नकारो खत्वं नापद्यते |
१ adefearat wanna दूति ग०, द द अभयं ज्योतिरिति to सु°। Hog ४ खअलोपादकारलोपात्यरोपोति To २ इन्द्राप्रिभ्यांला सयुज्जति Ae, इ० म०। ।
wo Fil ५
१३२ Wala १५, सूत्रम् | १७५
aan इन्द्राय aT! gan स्तोमः(*) | नन्वत्र निमित्तनिमित्ति- नोभिव्रपदस्त्वादिषमो दृष्टान्तः | सत्यम्। सिंहावलोकनेन च प्रथमे प्रश्रे) सपमाध्याये ओेषोदाहरणरूपेण घटते । तच च समानपदते नियमो(२) नास्ति । घ्र इत्यस्य हन् शब्दविक्षत- त्वात् wget वनि, इति ofa) aad नकार णत्व नाप्नोति | सङक्रन्दनोऽनिमिषः। अवरुन्धे ताप्यं ` । मखनिर्भिनरं | स्पार प्रसिदलत्षणविषयो विवच्छते। अन्यथा पर्ण war दित्यादौ णत्वं न स्यात् । रेफात् परेति हि सिदलच्षणं,(*) त्मूलच्च cua fea प्रसिइपदेन fal नखनिभिंत्रमित्या- दावपि कथञ्चि लत्व (*) सम्भवति । किं तल्लत्तणमिति चेत | दितौयचतुथयोरित्य त्र सते व्यच्ननोत्तरयोरिति(९) वाचो युक्य- न्तरमिति ब्रूमः । तस्य लक्षणं तत्रैव स्फटोकरिष्यते महा- प्रबन्धेन (*)। स्पशं: परो यस्मादसौ, wnat: | शसचटतव- मयेषु array व्यवधायिकेषु सु नकारो णत्वं नापद्यते । यथा, रशनामादत्ते | अग्ने aa) । रोचन्ते रोचना fefa | aay राजानं । watfear: पयोधाः । एतना जयेम(९) | जन- प्रमथनाय(*“)। ऋकारर्कारादिःप्रामेः प्रतिषेधोऽयं विहितः ॥
१९ खोमा इति Ho, Xo He I Ho च । ९ छिडावलोकनन्यायेन wre इति ९ खजेक्तयञ्चनो त्तरयारितीति Kou? | मम, Lo we च| © मता प्रबन्धेनेति To म० |
२ समानपद्नियम दूति a, to मण्च। ८ रसेन तेजसा इति to He | ४ र्फाल्परश्ति हिप्रसिद्धं लचणभिति < जयाभौति ao, to Ho च ।
२० सु।रफात्परद्ति प्रसिद्लकचणमिति ae; १० जनप्रथनाय इति ग०। जमप्रथ. ५ कथञ्चित् रचचणभललमिति ग०, इ० नाय खाहा इति x He
१७६ तत्तिरोय-प्रातिशख्य
THAT लो ड पौष्करसादेः पौष्करसादेः॥ १६॥
ण्रक्तसरात् WATT परो लकारो दुस्पुषटसच्न्ञो(*) उकार मापद्यते, पौष्करसादेमति८९) । werden) पक्तखरादिति fa i नलं ya इति, शाखान्तरे। पौष्करसादिग्रहणं(र) पूजाय" न तु fame | मूदैखयानतया दुस्पुश्डलकारयोः() साटृश्यमस्तोति व्याकरणानुसारौ सूत्रपाटोयं कथमनुसारित- fafa चेत्। तथाहि, स्थानेन्तरतमः । स्थाने प्राप्यमाणानां वर्णी नान्तरतम आदेशो भवतोति सूव्रपाठान्तरमपि५) व्याख्या- यते। uma लो मिति पौष्करसादेः। wa समानपद् इत्यस्मादनुवत्तं नं(९) विन्नेयं । पौष्करसादेः शाखिनः समानपदे पुक्रस्वराटकारात्परो लकारो डकारमापद्यते। यथा, ते नो खृडयन्तु । पुक्षसखरादिति किं। care’ भवति । समानपद् इति fa । पिटलोक्ध atta: सहचरितत्वा- देकस्य() निषि इतरस्यापि पिटलोककामस्येति ve समा- नपदत्वे सत्यपि निषेधो भवति। इदमपि पाठान्तरं qTared ॥
इति त्रिभाष्यरन्र प्रातिशाख्यविवरणे वत्रयोद योऽध्यायः ॥ # ॥
------~
९ Surana fa Xo Fol ५ GIy पाठान्तरमपोति गर, xe Sa Tas <fa Ao, | सु° च।
र मतेन दूति Fo | € Treraawa fata He, X° He
३ पौष्करसूदेभंदकमिति Co मु | ऋ;
४ दु,शिष्टडललकारयोरिति ae । दुश्ि- ° खडचरितत्वादेक सि्चिति ao |
इलडकारयारिति To ae |
अथ चतुद शोऽध्यायः।
era aaa fea ABA ॥ १॥
स्वरपृव व्य ज्ञनं यच्च नपरं दिवणं मापद्यते(९) | यथा, उरुपृपर- अघल । एम्पृथं इति किं । तत् प्रवाते । पर दति(९) किं 1 उर- छदुरुषकधि | व्यज्ञनमिति fal प्रउगसुक््यं। खरः पूवा qa तत्, AUT । TATRA परम्, इति व्यच्ननपर | इयोव णयोः समाहारो feat ॥
लवकारपुवः ATT पीष्करसादेः॥ २॥
तस्व मते.) wares वकारपूवी वा स्पशो दिवमाप- aa! कलान् ज्नहोति । षिभूदावन्न | aaa fea War दिशति, "चकारः ua दति fa कल्याणो रूपसखडा वायव्यं | खवम्यवं इति fai कूश्मार्कभिः। तस्मादेतद् गोसनि। लकारख TACT TART, तौ पूर्वी यस्मात् सः, TAA ॥
WAN एवे केषामाचार््याणां ॥ २॥ एकेषां मते लवकारपूवं wa एव हिवणमाप्नोति(*) । अने- १ दिवषः स्मादिति ae | ३ पोष्करसादेमेते दति ae, xo a च।
र ए्वम्परद्तोति गर, द्०मन्च। * दिलमन्नोति न लगकाराविति ae | २२
१७८ तेत्तिरौय-प्रतिणख्य
नावधारणेन सूव्रान्तरारश्रणेन(*) पौष्करसादिमति() लवका- रयो दहित्वमस्तोति गम्यते । इदमेव सूत्रमिषटं न पूवे (९) ।
पवाकवान्येवोदाहरणानि ॥
रोफात्पर्च ॥ ४॥
रेफात्परं apaa हिवणंमापद्यते । यथा, wean: | THAT वै । ऊगे ग्वा उदुम्बरः | स्वरपूरवतवदित्वयोः(*) आकषंकः चकारः । ननु व्यच्ननपरत्वाकषकः कि न स्यात् । नेति ब्रूमः । नियमाभावात् | तथाहि, अवसाने, ऊष्मा खरपर इति एतत्रिष- ध्येन रेफात्यरस्य सवरपरत्वाभावे व्यच्ननपरत्वाभावेपि(*) दिलमस्तौति नि्यौयते, अप्रसक्तप्रतिषेधानुपपत्तेः। खरपृवेत्वा-
न्वादेभेन कि । ऋम्बकमि्यादौ माभूदिति। किञ्च । अचो
रहाभ्यां हे इति पाणिनौयसतेणापि सर पृव्वत्वे सत्येव हत्व विधीयते | तस्यायमथंः, अच उत्तरौ यौ TREAT ताभ्यासुत्त- रस्य यरो हे भवत इति केविटूचुः(९)। स्वरपृव्वादि शब्द्वद् रेफप॒वमिति amar रेफात्यरमिति वाचो सुक्न्तरमर्थान्तर समधंयति()। अदंवानामित्यादौ वैकतरेफादुत्तरस्यान्तस्य
१ सवान्तरारन्भेष चेति ग०द्ण्सन्च| दूति ae |
२ पौष्करसादेर्मते र्ति ae |
नतु पवभिति ae |
४ खरपुवद्धिलयो रिति ग०,०म् °च |
५ CHIT WAT ञ्जनपरलत्वा- मावे खरपुवेलेपि दति द° म्०। रोफा- WY TAWA च खरपुवं ल fa
€ fatter) अचः पराभ्यां रेफडक- राभ्यां परख ate e@ fa ware: | केचि देवमृचुरिति Ho |
° रेफान् पू वमिति वाच्ये वाचो ame नरमधान्तर समथेयति इति ao, te Ho F |
१४ अध्याये ५,सूतम् 1 १७९
a दित्वमिति(९)। तदेतदध्ययनविरदपदतिमध्यास्ते। वथन्तु वदामो(र), वाचा garda | रेफपूवंमिल्युकतेवि- रुदविग्रहेण(९) at सन्दिग्धं स्यात्, रेफात् पूव tae मिति। तत्र एष विग्रह इति Sql’)! श्रध्यायादिसतरेैतद् गतमिति पौनरुक्चमस्य सत्रस्यापयते। ननु पौनरुक्तचभयादटेव विरूदेविग्रह निवारयामः। नेयं सरला ठत्तिः। प्रत्तालनादि पङ्कस्य दूरादस्पमशेनं वरमिति न्धायात् अत विरुदशङ्गालेभोपि नावकाशं लभतामिति वाचो युक्तन्तरेण सूचमाचायः प्रो- ara(*) a दितोयचतुयेयोश्तु व्यच्ञनो त्तरयोः पूरवः ॥ ५॥
स्ररपुवयोव्यच्ननोत्तरयोदितोयचतु्योस्तु पूवं आगमो भवति(९); यया क्रभेण दितौयस्य प्रथमः, चतुधेस्य ठतौयः। यथा, विक्ख्याय wet aafafas । are विद्युतो ara: 1 (°)fedta चतुधयोरिति किं। आद्यमस्यात्रं | एवम्पूवयोरिति fail") । az खयमभिगृत्तय नमः,(<) । पद्यां इ waa एवम्पमरयोरिति कि |
१ वेकतरेफादित्तरख न स्यादुलमिति माभूदितोति ae |
«fa xo He | € अगमः स्यादिति ao | ९ अन्ये त्वेवमाङरिति ग० | ° तत् सवितुः ween व ear इति ३ विरुद्धाविर्द्वविग्रदणनेति ae | Xo He पुस्तकेधिकः पाठः (६ 2 रेफपुवं fafa, भवत्वेष विग्रह . ८ रवम्पवेः किमिति ao | ak इतिचेत् दति ae, <> Go a) इति किमिति xo ae | 4 ware नास्तोति SANIT GT | € WSY खादति ae ।
बयं aay UMA प्रवोजनखरभक्तेदधिंर्व'
१८० तैत्तिरीय प्रातिशाख्ये
उखाये सदने | मेघायते साहा । प्रथमसत्रे ण प्रसक्तं fea fare त्तयति (तु'शब्दः । अन्येलन्यधा ware’), पुव्वागमस्य fea निवारयतीति(र) | नेतस्यारं | सव ण सवर्गीथपर इत्यत्तरनिषेधा- देव तस्य तन्निहठत्तिः() |
अचरकेविदाइः, व्यच्छनपर इति वाये वाचो युक्यन्तरमथा- न्तरं(*) सूचयति । साुहितासारुहितसाधारण परनिमित्त- मुक्त, तत इहान्यतरस्थागमनिमित्तते(५), प्राभेऽसाडितपदानां नित्यत्वात्तदुग्रहणभेव न्याय्यमिति कत्वा वेकततव्यच्छनपरतवे सति aafena भवति। यथा, अभ्यस्थादित्यादि। नायं ge: अध्ययनधनविराधान्(९) मूलसूत्रविराधाचच । तथाहि, तनू waa(’) aaa व्यक्ञनमात्रपरत्े च सति विहितं fans निषेध्यते(>) । aq तत्र व्यच्ननविशेषिते€) तदपवादकत्वाद- चापि तदिशेषो वक्त मयुक्तः । शिक्तादिपरोक्षणादध्ययनानुराधाच्च वाचा युक्चन्तराभिप्रायोास्माभिरभिधौयते(\*)। अपवाद्यावाद- कथोारनयेोनियमे नास्ति, किमिति । ae सति व्यच्नन-
१९ न्यं तलन्यथाडरिति म०। ६ खध्ययनविरोषादिति ग०, xo मुर 2 fara नेतीति ao | च। । २ TANTS निषेधादेव afaefa- © मूलसृने इति Ae, Xo म०च। रिति ao | ८ feaara’ निषिध्यते इति ae 1 ४ यञ्जनपरयोरिति बाच्येऽथान्तर- दिलमव निष्पाद्यते इति इ० He | fafa ae | ९ व्यञ्नविष्ोषितमिति ग०। waa
५ तवर इडा न्यत्तर स्यागम निमित्तत्वं fanfaafafa <o Fe |
afa मर | १० श्यस्माभिरुश्यते इति ao |
१४ अध्याये सत्रम् | १८९१
परमेव aaa fea भजते | दितोयचतुर्था तु(\) व्यच्ञनपरा- वेव पुवागमश्रजत इति । किन्तु प्ाच्व्याभि प्रायेणेद सूच इयं प्रत्त (र) कथं नियमाभावः | अन्यथा(२) कुत्रचित् कायदय- दशनात् । अत्ता हवीषि अव्रपत इत्यादौ fea faa च्छदट्ः(*) । अहि त्वं देव प्रयत इत्यादौ पूरवागमः। ता हस्ते इत्यत्र तु प्राप्तौ सत्यामपि नेदं ara’ दृश्यत इति च नियमाभावः | शिचा चेवं वच्यति,
सखरात् पूवस्य वर्णस्य क्षचिद्धित्वच्च कथ्यते |
न च वर्गहितोयस्य न चतुथं कथञ्चन (५) ॥ ब्याख्यातच् वचनमेतदिहद्धिः |
कुत्रचित् खरयोमप्ये fea लच्यातुसारतः |
पूवागमस्तथा तत्र Ha ववि चक्चेः ॥ एवं रूपमनियमं रख चयतु" व्यच्ञनोत्तरयोरित्यन्तरस्वोकारः | व्यच्ननमुत्तर याभ्यान्तो व्यज्ञनोत्तरौ, तयोः ॥
रफपूवयोशच नित्यं ॥ ६॥
Tare, इत्यस्यापवादः(९) | क्रमेण दिवचनेन दितीय- चतुर्थौ waa, न fanaa?) रेफपूरू व॑योर नयोनिंत्यं(*) पूर्व-
१ दितीयचतुथो चेति xe qe) ४ चतुय कदाचन दूति ae, LoHe च ।
२ किन्त प्राचोनाभिप्रायेशेदं ered ¢ इत्यस्यापवादकमेतदिति x0 ge | भ्र्ञातमिति ग०। । © गद्यते सुविशेषणयो रिति xo Fo |
2 आन्यथापोति ao | - रफ वेयो रभयानित्यभिति ग° |
४ प्रच्छच्छन्द् दूति He, to Fo च।
श्र तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
गमो भवति | आगमान्वादेशकः, “WATT! | यथा, Har भव 1 aquqre |! नित्यमिति किं। खरपरत्वे(९) waaafefar अथूष्येतस्थाताम्(२९) | मून्तव्जघन्ां । गो अरधमेव ॥ NC लकारपूवे च ॥७॥
चतुर्थागमयोराकषंकः, VATE | चते Mat लकारपुर्वत्र(र) सति पूर्वागमो भवति । प्रगल्भूभोस्व अ्पगल्भूभो जायते । नमो WHAT चापगल्भ्भाय च। ARTA पूवः, स लकार
©
"(४ 9a: ( ) ॥ |
£ कि 0
उपसगपाथ-रषोऽत्याति-धाम-परम-भृते-पूवषु कखिभ्- “ WT च॥८॥
उपस गंषु(*) पाथः, एषः, अति, आति, ata, परम, भूते, “ec AN © ८
णएवम्पुवषु च ae छखिभुज इत्ये तेषु पुवागमो भवति | “Wart आगमान्वादेशकः | यग्रा, आच्छुणत्ति। आखखिदत्ते च प्रखखि- दत्ते च(९) । भ्रयच्छया परिभूभुजा । जे इति किं । विभू चमे प्रभू aa याच fama: खोति fa (निखातं मनुष्याणं |
९ खरपरलेपोति ग०, to He च। ५ उप्गेपुवेष दूति गम,द.म० च । vw २९ Wawa ग० | अथेतस्थापामिति <€ नम आख्खिदते च प्रद्ख्ठिदते Xo Ho | चेति fo qo | ५४ ॥ "1
A . ९ AGUA लकारपुें दूति ग०,र०सग्च । ७ aT wea निखनत इति ग- ४ खकारः TAT यस्मात् असो wards: fafeafaa: are: | afera दति ao, to He a |
१४ अध्याये <,सूत्रम्। १८३
पधिखखादति(र)। उपसगेपुवे इति किं । सच्छन्दाः(र)। एता- न्यु पसगपूर्वाणि । अन्यान्य्यु यन्ते(र) । अपूप्येति पाथः(*) । एष च्छागः। पाथ इति किं। ऋतुभिवां एष छन्देभिः । अति- च्छन्द ससुप(*) | सवित आतिच्छन्दसाय | धामच्छटिव(4) | पर- RBI aNd चदा सामानि(°) i
अधोषादृकणः परः प्रथमोऽभिनिधान AUTH सस्थानः ॥ < ॥
सयर्गपरादघोषादू्णः परः प्रथम आगमस्तस्य We सस्थानः समानस्थानोऽभिनिधानो भवति । अभिनिधौयत इति अभिनिधानः । ्रारोपणौोय इत्यः | वेदान्तरे तस्याभावादत्रा- tetas | यथाः यकूक्ञामयेत। waa । The मध्यन्दिने । wana faza) । यः पाप्मना । अघोषादिति fai शरद्यपराह्ण | ऊश्मग्रहण इति कि.<) | रुकमुपद धाति | स्पशंपरादिति fai इष्वा च aaa च। सूचरमिदमेवैषटं। नतु परदय.(*°) ॥ ।
९ द्तस्त्वधिखाद्ति इति xo qo । € धामच्छदिव खलु वे इति इ० ae
२ Tear दूति qe | © wife सामानि भवन्तीति ae |
९ खन्या्यु्यकते दूति Ho, xo He qi ८ स्सेप् मयं विचृता बन्ध दूति qe | अय-
४ faa wag ura <fa xo सु०। | wud faqaraafafa इ° ae |
५ अतिच्छन्दसमृपद्धातोति ae, < ऊषूमण दूति किमिति xo we च। Oe च | १० न तत्परदइयमिति द° For
१८४ तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
ATA BTW Qe ॥
WAG TT स्पशे परे सति अघोषादूमणः परः प्रथमागमो भवतोति wre: पत्तः । यथा, निष्क्केवस्यं । यश्क्कामयेत(*) पयात् प्राचीं । निष्टत्पामि । (र)दोषावसन्तोः । यः पापना | अस्पपात्रम्(९) । अघोषेति किं(५) । कूश्मान्(५) a
उतत्तमपरात्त स्षास्षायणस्य ॥ ११॥
श्रात्तायणस्य तु पत्ते उत्तमपरादघोषादूषणः परः प्रथमागमो भवति | यथा, अक्त्णया व्याघारयति । अश॒त्नाति। (उत्तम परादिति fa | निकेवल्य। यः४क्कामयेत पश्चात् | (°) "तु"शब्दः are: पत्तमपक्तेपतौ ति(?) कविदेवमचू; | waa, तु" weet निवत्तयति(<) । तत्रायं Gara: | उत्तमपराद् घोषवतः ^°)ऊघ्मणः परः प्रथमागमे भवति । अङ्कां क्केतुः। शरव्यपरा- ये । ब्रह्मवादिनः। घे(षवत इति कि ग्रो हेमन्तः । अश्मा च मे । अ्रयस्मयं वि(\९) ॥
१ यः कामयते इति य° | € we लाति इति ae, विकते, Xo qo पु्कचाधिकः पाठः। २ चणय व्याघारयति tia ग° चिकिते © यः पाप्रना इति xo qo पुलके-
Tomo Yas च खधिकः पाठः | ऽधिकः पाठः|
३ Wert जक्ृदंवानाभिति ae, co ८ पचः प्रचिपतौति र He | पच- स् ष्व् | सपच्िपतोति qe |
४ wats एवेति fafafa म०,९० € निवत्तेयतोति इति ae, xo Ho च। स्०च। १० उन्नमपरात्त घोषवत दति टू Fo |
५ कुसा ककमिति To म् | ९९ fra दूति xe qo) `
१४ WANA १२,१२ स्रै। ery प्रथम WHIT FAM ॥ 22 0
प्रथमः UT TAIT: wailafedtaaraay(’) | विरक्- faq(*) उदादाय । aa षाडशौ(र)। WHER ra: | तथ् सवि- a: | waa इति किं । ताः ay राहः(*) | ऊपर इति किं । वाश्च) ।(९) ऊष्मा परो यस्मात ऊंप्मपरः(*) ॥
वाडभोकारस्यासस्थानपरः ॥ १३॥
बाडभोकारस्यं मते ्रामनसस्थानाषपरः प्रथमः सवै- गीयं दितोयमापद्यते |. समानं खानं यस्यासौ सखानः, न स- स्थानः, WAM | सः परा यस्मा, तथोक्तः | यथा, विरूपा विरष््शिन्। तथ् प्रोडगो । भ्रसखान इति कि । -तेत्स वितुः । नेद qafaz nu
१९ सवभोंयं ददितोयमापद्यते इति ae, waaay VATAGG तस्य सस्थान,
Xe He च। स्ति warce चतुथापत्तिः, fasre- र विसृपो विरप्शिन् इति te Ho | विदितलात्। ततः wate खरघोष- १ Stent अभवत् दूति to Fe | वन्परस्ट्ती यलम् | TEI Gafaze | ४ संरोदोसि दूति ae | fa २० मु° पुलकेऽधिकपराडः | ५ वाक्त खाप्यायताभिति Ko Fo | ° THE ITAA Tf Ho, Lowey |
€ (ततः, अवाक् fe ea परः, इत्यन ४
१८३ तेत्तिरौय-प्रातिभास्ये
अथ न॥ १४॥
‘sq दूत्ययमधिकःरः। sare दित्वविधेयंथासम्भवं निषे- धीऽधिक्रियते, इति(९) वेदितव्यम्, इत उत्तरं यदच्यामः॥
अवसाने PRT नोयजिङ्कामूलोयोपध्यानीयाः॥ ९१ ॥
पदावसाने वर्तमानो वणा रेफो विसन्नं नौयो जिद्वामू- सोय उपश्मानोयथ(२) शवेते वरणा fea’ नाप्यन्ते । यथा, ऊक् I रेफात् परेति(र) mfr) अवसानबचनं विरामाभिप्रायम् | तस्मात्र साने निषेधः | यथा, जक्क् च मे सूनु ता(५) | नात्ति माच्छन्ति(५) । मन, क्कषेमे । य+क्काम्येत । यभपापूषना | स्वरपव्वमित्यनेनेषां प्रासिः। अवसान इति चतुर्ण (र) gaia सूत्रं केचिदूचुः। एकौकरणे(०) दोषदशं नात् । कोसौ दोषः(*) । अवसाने वत्तमाना विसब् नौया(९) इत्यन्वयसम्पादनं । अव- ग्रह आशौधूः सुवरितिवदिति चेत्। नेष दोषः। रबिसज- नोयादौनां पदावसाने feamfag dante, इति Aaa
९निषेधोधिश्त इत्येतदधिद्तमिति ५ नानिमाच्छेति ग०, ० म्° च। Ho, To BGI € चतुणां वशानामिति to मु |
र रुफविरुलनीषजिहामलोयोप- © रकोकरश्पक्े दूति ग० | भ्ानोयाख्ति ae | = असो ete दति xe a |
RQ Tw aha ग०, Lo Ho च। € रफविखजंनोयादय इति ग०, xe
४ YA T AA, to FoF] = HoT)
१४ अध्याये १६.१७ aa | १८७
आङ्ा(९)। किञ्च एथक्करणे() सति अ्रवसाने किं वा भवतौति साकाङ्कतया वचनमनर्धकं स्यात्| एकौकरणे तु रविसजंनोय इति वणेंसाह चथा दवसाने वत्तमानो वर्ण इति च लभ्बते(र) | तस्म्ादेकौ करणमेव रमणौयम् ।
RAT खरपरः ॥ १६॥
wit ऊष्मा fra नापद्यते । स्वरः परो यस्सादसौ © © Ce खरपरः । यथा, दशप्णमासौ । वषौभ्यः । वष नह्यति । वहिषा। रेफात् परञ्चति ofa ऊख्रेतिकिं। एभिर a कि ~€ ~ अक्रः। स्रपर इति fa पाश्वं । वर््याभ्यः(*) | aga ft © अन्निद्यस्य i
प्रयमपरश्च खाक्षिस्ाक्षायणयोः॥ VO it
तयोः; पक्त) प्रथमपर ऊष्मा दित्व' नापद्यते । शच'कार ऊस्माणमन्वादिशति | सुषन्द्रदस्म | wet aa: । तस्मादेवं वि- EA । प्रथमः परो Taree प्रथमपरः(९) । “चकारोऽत्र बचयप्यू
९ WETS ग०, To Fo च| € खो छलः | त्रदे वं विदुषा । प्रथमः
२ अवसाने पृथक्करणं इति दण्मु° । परो यस्मादसौ प्रथसपरः। प्रथमपर
९ दूति भ्यते दूति xo me, गण्च। इति fa) care saw चेति ग०।
४ वषष्याभ्यः खादति द° Ho | wat छत्वः | प्रथमपर दूति fag ॥
५ पुाकिपुाक्वायणयोः 7a दति तस्मादेव विदुषा । प्रथमः परो षस्ा- XH, We | दसौ पथमपर षति fo He |
श्ट तत्तिरीय-प्रातिशास्ये
अमाज्राकषकः, तथापि Wess सम्प्रत्ययः | अन्यधा अव
साने र विसजंनौयः, इति सतै जिद्वा मूलौ योपशमा नौोययो ग्रहणं € aA ~ ~
व्यथम् । अनेनव निषेधसिदहेः ॥
अऊकराघोषो STAY ॥ VE ॥
हारौतस्य मते श्रघोष ऊष्मा fee नापद्यते | वेश्यो मनुष्या- णां । पुष्यति प्रजया ofa: | अस्यापरूप(\) । अघोष दति कि। मह ह्यमिमान्(९) । awed पूर्व्व सूतानापे चायम् । Tara अग्रहणं (२) न क्रियेते। अभ्रत्येतत् स्वरपरत्वेन एथक्कार- तेन च सम्बन्धं(*) । तस्मादिहापि तत्सम्बन्धस्यैवाघोषत्ववि- tet wa)! अ्रतस्तन्निहत्यधंम् सेति wed aaa’) | अतः wale oars निषेधभाक्॥
CHIT दकारः ॥ LeU
पून्वमूषाघोष इत्य क्तं घोषोख णो नित्यदित्वे(9) प्रापे वि- रशिनष्टोदानौं(>) । रेफपरो हकारश्काराक्षटदहारौतमते fea नापद्यते | यथा, दुदुङ्के Wea: रेफपर दति किं। Yer =
६ वेश्वानरख रूपभिति ae | दूति ग०। तत्म्बन्धद्यैवाघोषः्व- 2 fac अङ्िकामिति ae । विशेषः खादिति x- Ho | श न यद्यपयष्मप्रइशमिति He | € ग्रइशमच छतमिति aot xo ४ BUCA प्रथमपरत्वेन च सुम्बद्- म्° च |
fafa ae t © नित्यं दिले इति ग०, ० Ho G+
५ सम्बन्भस्यैवाघोषलविण्टेषो न खात् ८ विशिष्ट एदानीमिति ० aor
१४ अध्याये २०,२१,२२ Bafa | १८९
wifea:(*) । इकार इति fal शक्रन्ते अन्यत् । रेफः परो यस्मा- दसौ, रेफपरः॥
रवर्गश्च तवर्गपरः ॥ २० ॥
‘para हारौतत्रान्वादेशकः(९)। टवगस्तवगंपरो न दित्वमापद्यते | यथा, वषट् ते विष्णो | विड् द्रविणं | तवगेः परो यस्मादसौ तवगं परः। टवगे इति fai am । तत्ते। एव- म्प्र इति fa ace कपालं(र) । विडड् वे मरुतः ॥
लत्व यवकारपरौ ॥ २१॥
हारौतः सात्रिध्याल्ञभ्यते | तते लतवर्गौ न खल् यवकार- दित्वमापद्यते A परौ (*) । यथा, लकारः, कल्याणौ । seat यपः(५)
तवगापि(९) । कन्येव Gat । इषे ता । यवकारौ परौ याभ्यान्तौ, तघोक्ञौ ॥
परश्च ॥ २२॥
चकारो हारौताकषकः। पर इलेकवचनेन चकारो wed । tata स्थनिमित्तयोः परः(*) सोपि न दित्वमापद्यति,
१ ae i tateafa, इति द° q ५ यपो भवतोति द्ण्स्०।
२ हारोतान्वादेशक इति मर द्न्मुण्च। € तवर्नेषोति ae, षण्न च।
९ षट्कपालं निः, दूति ग०, ९० मु° च। ° पूवेसृचस्य्निमत्तयोरयः पर दति ४ द्विनमाप्त दृति me Xo म्न्च। ae |
१९० तैत्तिरोय-प्रातिशास्ये
हारौ तमते। यथा, विभूदाव (९) । ग्रावणः(र)। वकार इति fa कल्ल्पान् जुहोति । स्यं एवैव्येकेषामित्यवावधारणानि-' राकरणायायमारग्भः(२) । (“fea aa परो हितीयपयायो दिल्विधिर्नास्ति। भ्रनवस्थाप्रसङ्गात् | ननु सवणंसवर्गीयिपर दति परसतरेणापि एुनहित्वनिषेधः। पौनरक्य माभूदिति(५) । न~ A =
मतभेदाव्रष दोष इति ब्रूमः । हारौतमतमेतत्, wet घोषो हारौतेत्यादिसूचपञ्चकमनिष्ट(९) ॥
सवणंसवर्गोयपरः ॥ २२ ॥
© e ~ ° सवखपरः सवर्गीयपरखच fed नापद्यते । wawa नाम साटश्यमुच्ते,ऽ), न तुल्यस्थानकरणतामातर | warily: समान- वगेसम्बन्धौ | यथा, MARTA! अत्ता Sareea पिप्पका ते(>) । ध यन्ना हितं ७ * A € [र संयत्ताः | यज्ञाहितं। @ वातः(€) । सवण्पराण्येवमादोनि
१ विभृदाद्न बति ग०। ५ पुनद्धिंननिषेधारपोनरुकयमाल-
२श्वाप्रावणदूति द° qe! म्बत इति केचिदिति ae |
३ we एवेकषामाचा्ाणामित्यना- ६ हारोतमते wan घोष द्त्यादि वधारणनिराकरणायायमारण्म दूति Te खवपश्चकमिषटमिति ग०। हारौतम- Ho | waa, चिङ्ितपुलकं अवधारण ATE TAT घोष इत्यादि खव पञ्चकम- निराकरणेयमारम्म इतिविशेषः। निष्टभिति द° ae |
४ ग,चिक्रिते to a> पुरूकं च “खथ © सारूणमच्यते दूति ग०,द्० He च | av इत्यधिकपाठः। द०मु° पुरकधुतमख ८ ते शर्याये दूति xo Ge |
पाठान्तर" "यथा इति । € त्व वा्रीररशेरिति to Het
१४ अध्याये २४,२५, सूत्रम् | १८१
सवर्गीवपराग्यपि(*) वदामः | TST न्यङ्गो । प्राञ्चसुप | काण्डात् काण्डात् | तन्ते दु खत्ता: | TATA अनुना RIT ककारा AY AAA: | गकारश्च तकारे च धकारे च यथाक्रम्॥ दति वचनादिदमप्यदाहरणं | पाड्क्ञो यन्नः पाड क्ताः | तान् ब्रूया ङःध्वमिति । wae इति किं । वाङ मे भ्रासन् । षण्मासः | विदथानि ware | eteatar(®) ॥
ATTRA उत्तमपरः॥ २४ ॥
Sarasa प्रतिप्रसवाथः। उत्तमपराऽनुत्तमो दित्वमापद्यत इति (२) । यधा । याच चा । यजन्ने यज॒न्नेन । ्राटट्णारः। स प्रतत्रवत् | पाप् सानं | अनुत्तम इति कि । cat देवाः । उत्तमः परो यस्पादसावत्तमपरः। सव्ंसवर्गीयपर इति प्रास्तावयमा- रम्भः(*)॥ `
अथैकेषामाचार्य्याणां ॥ रप ॥
‘sy इत्यधिकारः । एकेषां मतमधिक्रियत इत्येतदेदित- wi), इत उत्तरं यहच्छामःः॥
९ सवगेपराण्पीति ग० | सवशपरा- ४ इति प्रतिषेधप्राप्नावयमारम्भ दूति
्पपोति Loko पुरूकधतपाढान्तर | Ho, Xo He च। र् दालापौशमन् इति Xo मु०। ५ want मते क्रियत दइत्येतधिरूतं वे- ए a,fafed xo a qua च fanafafa ग०, ० a च।
‘fa’ we नाज्ञि।
१९२ तैत्तिरोय-प्रातिशास्े
लकारो चशवकारपरः ॥ २६ ॥ ‘
एकेषां मते हशवकारपरो लकारो fea’ नापद्यते । मद्वा आलभेत(\) | वरथो fae’) । ततो विल्वः(९) । एवम्पर इति किं । कल्माघौ । कल्याणो । हकार शकारख वकार हशवकाराः, ते पर यस्मात् सः, तथोक्ञः। अत्र हशपरे काथ fag, नतु वकारपरे । नापि परसुवमिष्ट (*) ॥
स्पशं WHIT ॥ २७॥ एकेषां मते WAIT war न दित्वमापदयते । वाग्देवौ । अपामोज्मानं । आट्णारः। AMAT! यमप्रवानः। AT: परो यस्मा दसौ स्शेपरः॥ पदान्तं ASAT प्रातः ॥ रघ ॥
व्यच्ननपर इति सथेव्यतिरिक्व्यच्ननपर इत्यधेः । अन्धा स्प्ानामपि wee पूर्व सूत्ेपि स्यर्शपर(९) इतयक्त्वात् aera
९१ अआतभन्त दूति ae, to He च। वचनमस्ि। THA कारणात्, यदां २ MATAR विरोह रति ग०, २० श्कारवकारयोः खरितसंयोगलकारस्य Fo च | तदा famnfe | असंयुक्तो fea’ ना- । ९ बैल्वो यूष xfa xe qe! सौति गमनिका। अतणएवनतु चकां- ४ नंतु वकारप्रर खकारस्य दश रपर इति| ततो विल्वः। नापर
वकारपर tifa aa स्थितः।किं कारण । खनमिष्टः। र्ति ग,चिकितपुरूके- नतु चकार दति प्रयोजनमल्ि। लका ऽधिकः पाठः|
Ta वकारख्य संयोग खरितो यदि। € स्ये दूति Ko मुर ।
तदा सयुक्त एव ख्यादसयुक्तस्तदन्यथा दूति
१४ अध्याये २८ BAA | १९३
स्यात्। न तु निमित्तविशेषनिभित्तिविशेषोऽप्यस्ति(*)। पदा- wa waaay निमित्तिनो विशेषः । निमित्तस्य तु सव्व
व्यच्ननाककत्वमिति चेत्। तथापि ana निमित्तविशेषस्य qq |) Nat इत्यत्र सामान्ये न(र) निमित्तविशेषस्य विगत- ` त्वात्। तस्मादन्तस्था यरलवा इत्य च(२) व्यच््नन शब्दे नोच्यन्ते | “च '- कारम्प्र्णात्तरपारिशेष्यात्रकारस्याकषंणं(*)। तथाहि, अन्तस्था- दिव्यच्ननपरतरे सत्यन्यस्म्णानामविक्षतानां पदान्ते स्थितिर्नास्ति। सम््राडत्यत्ास्तोति चेत्। मेवं(५)। न aomfafa रापर इत्यव बेयष्यीत् इति शब्दो मकारस्य दित्वसद्वावं बोधयतो त्यष्ययनानु- रोधादुपपादितं। तस्मात्रेष निषेधविषय । नापि ब्रह्मणन्तः, न्यङ्रश्मिभिः, इत्यादिविषयः। कुतः, इह प्राक्त इति विशे पमं विक्लतसद्ावं कल्पयति । अन्यधा सखस्ववेयध्थात्(₹) । तच्च frafaa नकारस्य(%) छकारस्य वा भ्रन्तस्थादिपरते सति क्रचिदपि पटान्तेन दृश्यते | तस्मात् प्राक्त इति प्रयोगसाफ- न्याय नकारस्येवानुकषंणं युक्तमिति पारिशेष्यम् । किञ्च माहि- पेयेऽपि नकार स्यैवानुकषंणं सिदवत्क्षत्योक्तं । तत्रैवं (र) सूतयो- जना । एकेषां मते पदान्तः प्राक्लतो नकारोऽन्तस्थादिव्यच्ञन-
९ नतु निमित्तिविरेषात्रिमित्तविभः como | ग,चिद्कितपुलक खभाकषकः,
वास्ति दति गम, rome च। इनि विशेषः| समानमन्यत् |
२ मामन्यनापिदूति ग>,द्०स्°च। ५ नैवमिति ae |
२ तस्मादन्तस्थादय एवाव दति गर, ६ खस्य agquifefa qo, tomo च | द» He च| ७ वितलं फकारस्यति ac, द्र He
४ चकारा यद्यपि स्पश्माबाकर्पक. च। mata परिरेष्यघ्रकारखयानुकभेणम् दूति ८ तवेयं इति ग, He च। ~ # ।
२५
A १९४ तत्तिरौव-प्रातिशास्ये
परो fea नापद्यते । यथा, जनान् पाययति(९)। भ्रोमन्तौते | एतान् हो मान् । पदान्त दति कि । अन्यायन्ति(र) । अन्तस्था- दिपर इति fai तान् कल्पयति । इमान् भद्रान् । दुय्यौन् । ` प्राक्लत इति किं | तान् रचध्वं । वैष्णवा रोहणः | ननु कथमत्र fanaa | रेफादवर्णात् wae तवर्गाचच परख नः । तव्गस्थान इत्याइरन्सस्था नोन्य दुच्यते ॥ इति वचनादस्ति स्थानभेद् छतं (२) विक्ततत्वमिति ब्रूमः | शिक्षा चेवं वच्यति, रेफपूवा नकारो यः पदान्ते aa Twa | विशेषं aa जानौयाद् हित्वमित्यभिधौयते॥ इति । व्यच्नननमस्मात् परमिति (*) व्यच्ञनपरः | प्रकतिरिति(५), स्वभावः, तत्सम्बन्धो प्राक्त: ॥
उदात्तात्परोऽनुद्ात्तः खरितम् ll Re tl
प्रातिहतपाददत्ततेरोव्यच्ञनविषयमेतत्। उदात्तात्यरोऽनु- दात्तः खरितमापद्यते | यथा, स इधानः। अ्रथात्रवौत्। वस्ब्य- fal प्रउगमुक्ष्यम् । तथा देवतया | वणविभागावस्थायामनुदा- wa सत्येव पुनस्त त्संहितायामेतल्ञ णात् खरितत्वं प्रउग- मित्यादौ विज्ञेयं ॥
१ feat जनान् पातयतोति tome) ३ स्थानभेद छुतमिति द° स् । २ ग, चिद्कितपुस्तकं tomo gaa ४ पर दति ग०। ख प्यन्वाइमास दूति अधिकः पाठः| ४ प्रतिः दृति ग०, द° He च|
१४ अध्याये 20,2% 22 सूत्राणि । १९१
व्यश्ञनान्तदिंतोऽपि ॥ २०॥ व्यज्ननान्तहितोप्यदा तात् परोऽनुदात्तः स्ररितमापदयते(९) | am, तदग्ने अनरणः(२) । यस्त्वा wer, इत्यादि । अरन्तहितो व्यवहित इत्यध: ॥
नोदात्तख्रितपरः ॥ ३१॥ उदात्तपरः सखरितो(?) वा अनुदात्तात् परोऽनुदात्तः स्वरितं नापद्यते | यथा, य दमं लोक(*)। ता रायाः | कौरिणा मन्य- ara: | तस्ये हद (५) उदात्त खरितश्च उदात्खरितौ, तौ परो यस्मात् सः, तथोक्तः ॥ नाग्रिवेश्यायनस्य ॥ ३२॥ पूव्वस्त्रस्य प्रतिप्रसवार्थोऽयं(९) नकारः । उदात्तापरोऽनु- दात्तः सखरितमाग्निवेश्यायनस्य मते उदात्तात् परोऽतुदात्त- सखरितपरो वा सखरितं नापदययत इति(°) । पूर्व्वोक्ञान्येवोदाह- रणानि॥
eee
१ खरितं दयादिति ae | < पूव्धवप्रतिप्रसवा्थीयभिति ग०८
र wast waTatfa To Be | To He च।
३ उदात्तखरितपर दूति द° Ro} © ख्याग्निवेश्यायनमते उदा त्खरितपरो
४ सादूमांलोकाम् इति Ko He | वा नापद्यते <fa a tfa ग०| खागिनि- 5 tH स्लोकमिति ae | बे श्यायनस्य मते उदात्तपरा वा खरिति-
५ तद्ये खमिति ae) ager परावा नापद्यत शति न दूति इण
मानन्टामजायत दूति Xo Fo | vo
१९६ तत्तिरौय-प्रातिशाख्ये Sn क = SH ARAN सवो AGH सव्या ARH ॥ 33 न केवलमुदात्तात् परः, किन्तु aa एव anfarafear
नास्तोयेके शाखिनो मन्यन्ते । तथाहि वाजसनेयिन्रा मणे, दावैव सखरावदात्तोऽनु दात्तः.) | नेदं सूचदयमिष्ट ॥
इति तरिभाष्यर्न प्रातिशाख्यविवरणे चतुदशोऽध्यायः॥ ° ॥
१० द्वावेव खरावुदात्तञ्चानदातद्धति इः wo] द्वापरेव खराुदात्तालदानौ दूति गर | ।
अथ पच्चद शोध्यायः।
= DOG aa
नकारस्य रोफोकयकारभावाल् TH च मलोपाचच पुव्व सखरोऽनुनासिकः॥ १॥
नकारस्य रेफभावादूष्मभावाद्यकारभावाञ्चकाराक्ष्टयकारे aa सति मलोपाञ्च (१) । पूव्वस्वरोऽनुनासिको भवति, सानु- नासिको भवतौत्यथेः । यथा रेफभावात्, अम्नौररपसु षदः(र)। अधोखभावात्(र), कणाशछशाकणाध्ख। AVANT | यकारभावाद्यधा, ARIES | यकारे लभे यथा, महा इन्द्रः । अथ मकारलोपः(*), प्रल्यष्टष्टरत्तः | ayfad मे ब्रह्म । इत्यादि । मकारस्य लोपो मलोपः(*), तस्मात् ॥
3 ~ RT ॥ ६ ॥ एकेषां मते पूरवसूवोक्तेषु सानु नासिकं,९) न भवति । cat न्येवोदाद्रणानि | इद्भेवेष्टः न qT ॥
\ मकारलोपा्ति to म्०। ५ मकारलोपात् दूति ae | २ सनोरोकादशां fexfaxe qe ५ स्कारस्य लोपः, मकाररोप इति चुखूकंधिकः UTS: | Te He|
३ क्मभावादिति ae | € सानुनारस्क्षिमिति द° ae |
‘ A ~ १९८ तत्तिरोय-प्रातिशाख्य
ततल्वनुखारः ॥२॥
तत इति सव्वनारः पराख्ष्टात् yaaa (\)परोऽनुखा- रागमो भवति। यथा, सातौ्रेकादशां इह । WATE ूर््वसखरस्यातुनासिकं ga) तु wet निवत्तेयति । तस्मादनु- नासिकप्रतिषेधपन्त एवायमनुखारा गमः स्यात् ॥
खादिषु चैकपद ऊयापरः॥ ४ ॥
्रागमान्वादेशकः,'च'कारः | खरादिष्वेकपदे श्रखण्डपदे RATT सति (९) अनुखारागमो भवति । यथा, शो्सामोद् इव(*) 1 सखरादिष्विति किं। तासां चौणि च। एकपद इति fal तमा सध aa (५)अरखर्डविशेषणेन fa: faareet वे । ऊष्मपर इति fai माया arfaat
नान्तविकारात् Tea: ॥ ५॥
न खलु पदान्तविकारात् पूनस्मित्रनुखारागमो भवति। बहिस्ते wea)! हिएुजिगेति प्राभिः । श्रन्तविकारादिति किं मा fevatfeare | अन्तस्य विकारः, अन्तविकारः, तस्मादन्त- विकारात् ॥
१ खरादिति गण Lowe |) ४ मोद इवेतौति To, Lo FoF
र पराखषटखरख्याननासिकं गुण ५ प्रलर मा feal< इति to qe fafa tome | पराषटखरस्यान नासिकं पु्लकंधिकः पाठः) गुणमिति ae | <q अखण्ड दति किमिति ao |
द ऊ्मपरः CfA Ho, To F | © Ge, अवालितीति ग०,र' मुण्च।
१५ अध्याये ६,अ,८.सूव्राणि | १६८
WITS: MATA ATC नासिकान्येकेषां ॥ ६ ॥ यानि समानात्तरारि अरप्रग्रहसलन्नानि तानि एकेषां मते भवन्त्यनुनासिकानि(\)। कुलायिनौ(र)। अप्रग्रहा इति कि। श्रमो इति। aa इति। समानान्तराणोति fa (सो एवष तस्याः । प्रग्रहाक्तरयोनियतलिङ्गतया परस्पर रान्वथो घटते | न प्रग्रहाः श्रपग्रहाः॥
पदश्च शुत शाङ्खायनकाण्डमायनयोः ॥ ७॥
यत् श्रुतवत् पदं तच्च पदकाले गाङखायनकाण्डमायनयो- मते अनुनासिकं भवति । ate इत्य व्रवौत् । Tew इत्य- wai! पदमिति किं । संहितायां मा भूत् । “च॑ शब्दः yaaa पिधेयसमुच्चयं करोति । अपरे त्वाइः(*) । श्रुते कस्वरं पदमिति अन्य माभूत् a feafa इति। न विचिन्तयार इति। नेद सू बहयमिष्ट ॥
wat सशुडितायामपि ॥ ८ ॥
सात्रिध्यादनुासिकक्चतौ गद्यते | “तु"शब्दः प्राक्तताचायम- तनिवत्तंकः। अत एव संहितायामसंहितायाच्च अकारः पदान्तेः- नुनासिको(*) भवति। यद्यकारः(९) इति सामान्योक्तः, तथाप्य
१ want मते अनुनासिकानियख्य्- विभिन्नः are: | रिति ae | ४ अपर खाङरिति To Fe |
२ कुलासिनी वसुमतौतिग० | कुला ५ अकारः पदान्तः स, ताऽन॒नासिक यिनी वसुमतीमिति xo ae | fa Ho, Xo He च।
३ wnat a दति ae चिद्कितपु्लकंः ई यद्यष्पकार xf ao, xo मृण्च।
२०० तेत्तिसेय-प्रातिशास्थे
न्वादेशोन्तयस्ये तिव चनादपिशब्टोनुनासिकतया निमित्त,\)पदान्त- मेव चकारमन्वादिशति। यधा, सुञ्लोकांरेसुमङ्गला। उपह ता३। यशोममां२। aati’) इत्यन्यस्यां शाखायां | “afd we: किमधंः। सत्यराजारन्। weg इत्याह | विचिन्त्यः सोमा३न विचिन्तयारे इति । शाङ्ग्ायनकाण्डमायनयोरप्ययं विधिरकार शते (२) सम्मतः ॥ सन्वैमेकयमं पुव्वे षा? सव्वैमेकमयं TIT ॥ ९ ॥ एकजातभेकयम (*) एकग्रुतिरिति asi") मतम् । यमो नाम स्वरः, उदात्त त्यथः । ca नाम यान्निकाः, तेषां यज्ञ wife सव्वेमेकश्ुति भवति। wat मन्यन्ते, Ta नाम केचि च्छाखिनः, तेषां सव्वमेकश्रुतोति | अरधापर कथयन्ति(९), सवं- भेकस्वरमनुनासिकं भवतोति(*) समानात्तरमात्रापिक्षामधिक्ेष | नेदं सूत्मिष्टं ॥ इति तिभाष्यरने प्रातिशाख्यविवरणे इत्यापस्तम्बानां शाखानां यजुवंदलक्षणः(>) पञ्चदशोऽध्यायः ॥ ° ॥
१ अननाधिकथमतया निभिक्तिनंद्ति € Nt a दरति ao)
ग०, ० HF © भवतोति वदन्ति दिग | २ ब्रह्माऽन् इति द° Ho | ८ इत्यापलम्बानां शाखानां aT ३ विधिरकारे uaa दूति ग०ट्*मच्च। लक्षश दूति पाठो ग, fafa xe ४ we व्णंजातमेकयममिति te भु०। म° पुलकं च नालि। ५ सबंषामिति Ao |
अथ पोडणोऽध्यायः।
- कच्छ -
अथ. सकारपराः ॥ १॥
‘aq इत्यधिकारः(९)। इत उत्तरे ग्रहण्विशेषाः सकारपरा इत्येतद्धिक्ततं वेदितव्यं । सकारः परो येभ्यस्ते सकारपराः' ॥
खशोदपाश पदादयः खरपर ॥ २॥
‘a, भो, ह, पा, ,' इत्येते ग्रहणविशेषाः(२) पदादयः सकारपराः, तस्मिन् सकारे स्वरपरे सत्यनुखारागमं भजन्ते | यथा, विख षेत्.) | गोधसामोद् इव(*)। ओकारेण fail ्रागासाना(*)। eva: एसिषत्। saa fa’) । प्रजा भा मा हासोत्। TTA इरावतौ। stat किं । आहतं गभे- पसः। वदासोनः शथ्सति(°) । पदादय इति कि। अग्निरुक- येन वाहसा । सोमं पिपासेत। serve: । सखरपरे इति कि । free") | हस्तयो; । कविशस्तः। केचिदत्र सूते हिग्रहणम-
९ अथयेत्ययमधिकार र्ति ग०, दइ ५ आशासाना सौमनसमिति ड ° Hel Ho | € mea दूति किमिति wo, x
२ प्रहणयविशषाणामिति ae | ao च।
३ वि लंसबेदमेदेनाष्वयुरिति ग०,द्० 9 शंसति तस्मात् इति द् सु*। mq! ८ तस्प्रात् स fray <fa x ae |
४ <afa, इति ae, इ० Ho च|
रक
RoR तत्तिरोय-प्रातिशाख्ये
weed | तदनुपपन्न (९) । पदादय इति नियमात् । safes सा(र), इत्यत्रानुखाराभावप्रसङ्गात्। ननु दिश्टसोः परम इले- तदेवोदाहर णमिति चेत् । awa): हिपुजिगा इत्यत्र निय- माभावात् | पदादावपदादौ च हिग्रहणस्य काव्थसिडेः पुनर ग्रहणं व्यथ । खरः परो यस्मादसौ “खरपरः,' तस्मिन् ॥
विक्लतेऽपि ॥ २ ॥
“अपि"शब्दः खरान्वादेणकः। सकारात् परे तस्मिन् खरे विक्ल- तिमापत्रेऽपि व्यच्ञनतासुपगतेऽपि स्यादनुखारविधिः(५)। यथा, TIE A ॥
रापूव्वश्च ॥४॥
quae खादिषु चकारोऽन्वादिश्ति ५)। एतदथंमेव खरव्य- व्ययेऽपि शकार ग्रहणं Aa छतं । रा इव्यव Ga: शकारः सकारपरोऽनुखारागमं भजते । यथा, नाराशंशसोभ्य; | अपदा- दधाऽयमारग्धः ॥ शरसा नन्तोदात्त ॥ ५॥
“शस्ता, ` इत्येतस्मिन् ग्रहणे भ्रनन्तोदात्ते सकारपरेः(९) |
१ प्रेति ae | व्यञ्जनतल्वमापत्र यनुखारविधिरिति ae |
२ अद्िसांयामिति ao | ya: खादिषु शकारमन्वादिशतौति
३ उदादरएभिति चेत्, मैवमिति ae, xo मु०। खादिषु शकारमन्वादिशति to Fo च। चकार दति म०।
४ सकारात् पर खरोपि छते ६ सकारो इति ao!
१६ अध्याये £,9,5, सूत्राणि | २०३
भवत्यनुखारागमः। उत स्ास्तासुविप्रः (९) । अनन्तोदातत इति fa’) । smart विशस्ता। सखरशोहेति oral सत्यां सक रस्य खरपरत्वाभावैऽपि नायं विधिनिभिध्यतामिति पदग्रहणम्(२)। अन्ते उदात्तो यस्य तत् अन्तोदात्त, न अन्तोदात्त अनन्तोदात्त, तस्मिन् ॥
अशध्सन ॥ ६॥
‘anya इत्यस्मिन् ग्रहणे स्यादनुखारागमः। श्रभिव्यश- सन् | श्रपदाद्यर्थोयमारम्भः ॥
न wea विशसनेन ilo i
‘gaa, विशसनेन,' इवेतयोग्रंहणयोरमुखारागमो न भव- ति(*)। waa वाज्यवौ । शनो विशसनेन । सखशोद्ेति oft: ॥
मा पदादिरनुदान्तः ॥ ८ ॥
‘ar इत्येवं वणः पदादिरमुदात्तः सकारपरोऽनुखारागमः भजते | अत्र नियमाभावात् सकारस्य खरपरत्वाभावेऽपि निमित्त- @ भवत्येव । यथा, अरहर्मारसेन । मारुखखचन्याः(५)। wet दिरिति fa सिलिकमध्यमासः (९ | अनुदात्त इति fail मासं दोक्ितः(°) ॥
१ aan दूति to Fe | ee ee २ खननकरोदाक्त किमिति कण| ५ मास्पाचन्या दति द° Fe |
३ निषिध्यताभितिं प्रमिति ae, द ९ शिलिकमध्यमास दूति द° wo | Ho | ; 9 दोकितः सादिति इ° ao |
= ~ २०४ तत्तिरोय-प्रातिशख्ये
पुभोपृन्श्च fre’ ॥ ९॥
'च'शब्टो मा इति ज्ञापयति । पु, मौ, इत्येवम् पूर्व्वो" मा, इत्येवं AW: सकारपरो नित्यमनुखारागमं भजते | उत्प॒मा््स् हरन्ति। मो मा सन्ते कार्ये । अनु दात्तत्नियमनिवत्तंका नित्य- शब्द् :(') ॥
सकायपरश्च। १०॥
(च'शब्दा मा इति ज्ञापयति। मा, इत्ययं वणा सकाय- परो' अनुसखारागम भजते | यथा, अमाश्सकाय खाहा ॥
ATA STA: ॥ ९१॥
मा पदादिरनुदात्त इत्यस्यापवादः(र)। अवग्रहपूव्वा मा, इत्य- ४ a ~ 9 a ~ य (र) वर्णो नानुखखारागमं भजते | वथा, पूणमासे व । अरैमासे देवाः | अवग्रहः Yat यस्मादसौ ्रवम्रषटपूव्व' ॥
मासिमासुमासोमासामिति च ॥ १९॥
‘ata निषेधाक्ष॑कः | "मासि, मासु, मासः, मासां, इत्ये- तेषु ग्रहणेषु न स्यादनुखारागमः(*) । एषामपि,*) मा पदादिरिति wifi: | के चिदत्र प्रथमे मासि एष्ठानोव्य दाषरन्ति। तदसार(९)। a पटे feat नित्यमित्यनेनेव सिचेः()। तस्माद्न्यशाखायां `
१ नुट् त्तत्वनिवतकद्ति Ae, xo ४ एष अज्ुखारागमो न इति ग०।
HF | ५ श्षाम् दूति ae २ इत्यस्यायमपवाद् इति ° Ao | € तद््साधरितिद्° He | ३ दूत्यवभिति द सण | © fatufaafcfa ae, vo मन्व).
१६ अध्याये १२, सूत्रम् | 204
बहस्वरमुदाहरणमवधारणोयं(\)। SWE avahasy | षरमा- सः(२) । मासां प्रतिष्ठिले ॥ हि-पु-जिगा जिघा-करसिनेऽतरसयदाता^सोत्-कनो- या-ज्याया-द्राघोया-रघोया-खेया-डसोया-वसोया-भया९? सो-जक्तिवा-जग्रिवा-जिगिवा-जौगिवा तख्िवा-दाश्रा-दौदि- वा-पपिवा-पोपिवा-विद्धा-विविशिवा-श्एुश्रवा-सख्टवा ॥ १३॥ fe, पु, जिगा, जिघा, छध्सिने, अतसयत्, आातासौत्, कनोया, ज्याया, salar, रघोया, Wat, सोया, वसोया, yee, afaa, जघ्निवा, जिगिवा, जोगिवा, afear, दाश्वा, दोदिवा, पपिवा, पौपिवा, विद्वा, विविशिवा, शवा सद्वा, इव्येवम्परव्व : सकारपरोऽनुसखारागमं भजत(२)। वधा, दिध्सौः पदूमे(*) | चिनुते हिध्साय । तेन पुशखतौः। gua पुरान् । लोकमजिगासन् । व्वष्टारमजिघार्सन् । ब्राह्मणा च्छपसिने । ने इति किं । प्रयच्छस्यभे४)। भगे gfeaaya- यत्(९)। यदिति fal अतसं न शुष्कं । अन्वा्तासोत् त्वयि। सदिति किं५)। अ्नुत्रातासस्तव । कनौयाशूसोदनाः | ज्यायाश- सो श्ातरः। द्राघोयाछसौ भवतः। अधो रघौयारसः।
१ बडखरमपरमुदाहरणमवधारणीय४ परमे व्योमम् दूति ae, द° म्०च। भिति <o He | बहघरपरमद्ाणएमा- ५ प्रयच्छ्युभे निपासोति ae, Yo Hog acwiafafa ao | € गभे मष्टिमितंसयदिति ग०, ° Ho च|
२ षणमासो दाकिशेन इति xo म० | ऽ दूदिति किमिति ae, द° we च | २ अनुखारागमो भवति इति द° ae |
२०६ तेत्तिरौयप्रातिशास्ये
WHAT | AA ङषोयासमाक्रमणं। वसौयाशसं भागधेयेन | भरूयारसोऽन्येभ्यः। विसगंण fa’) 1 भन्रादो भूयासं | जक्ति- वासः.) । जनघ्धिवा्ससदः(२)। वाजं जिगिवा्सं(*)। जोगिवाषसमिति शाखान्तरे*)। द्युख्रा तखिवा्सः(९) । दाशासो दाशषः() । waa दौदिवा्सं(>)। पपिवाध- सं ब(९) । पौपिवाध्सध्खरन्तः(**) । विदा्सो वे अविद्ारूस- aaa’) । श्रध कारारोतिवचनात्, प्रविविशिवा्समौमहे | शुश्युवारसः(\९)। वाजधरसखवाध्सः | दाश्वाविविशिवाशश्युषेत्यतव खादिषु चकपद् षति wren शकारपरोऽनुखारागमः(*९) किं न Ul अथ सकारपरा शत्य्॒मविशेषस्य सकारस्यानु ठतते- रिति वदामः। तहिं sata ada तस्थिवा सवा दत्य सकारपर एवागमः faa स्यात् । उच्चार णसामध्यादेवेति प्रथमः परिहारः। थवा भ्रातारूसौत् कनौयार्टसमित्यादिषु(\५) waa
१९ सविसगंण किमिति ao | ८ श्वयो दोदिवांखमिति ae, rows
२ चिवांसः ufaaty इति ao, tone च।
द टवं जष्धिवांसं ग्टधोभि इति ao, {0 Ho च।
४ वाजञजिगिर्वांस <fa ae | वाज्ञं जिमि्ांस <fa te &° |
५ ज्ञोमिवांसः स्यामेति wrerax <fa
< तस्थिवांसो जनानाभिति xo He |
© दाशुषः सुतमिति to a |
q | € पपिवांखख faa ति ग०+द्ण्मृण्च।
to पौपिवांखः सरखत दति ae, te He
च। tt विदंसो वै ga stare cfa ve Wo |
v
१२ यच्छश्र.वांख इति Ao, Co Yo च। १३ प्राप्तया खपरोनुखारागम इति ae | ९४ कनीयाज्यायत्यादिषु इति ao, xo js
१६ अध्याये १४१ ५,१ ६,सूत्राणि 1 २०७
दौषौनन्तरमेवानस्वारमिति च स्थानसाहचयादवापि(९) न स्यादनृषारस्य sara’) सखानमित्यपरः परिहारः ॥
आकारोकारोकाराः सिषिपराः पदान्तयोः ॥ १४॥
सिषिपरा ्रकारेकारोकारास्तयोः सिष्योः पदान्तयोः सतो- रनुखारागमं भजन्ते । यथा, वया्छसि TATA! तमाद्सि गृहता(२) । दशदवोध्टषि। च्योतौ रमि कुरते | ws आयुषि | भ्रवशधयज््षि(*) | पदान्तयोरिति fai तस्माहासिष्ठः(५) । मनोषिणो मनसा। भाकारेकारोकाराद्ति दौघंणकि। यथा, नसि युक्त (९) । ज्योतिस्त्वा ज्योतिषि । safe दुरोणे । सिषौ- wa इकारेण fa | प्रजाखेव प्रजातासु। deity. aay बदम् ॥
विकछछलतेऽपि ॥ ९५॥
अपिशब्दान्वादिष्टे, सिषयारिकारे विक्रतेऽपि यकारमा- पत्र) भवत्यनुखारागमः। यथा, छन्दारस्वपदधाति | watey- च्यासादयेत् | ayaa fare ॥
अनाकारो RATATS AA ॥ १६ ॥
अकारादन्यः, ्रनाकारः' ईकार ऊकारघेत्यर्थः। तयोरेव
९ अलसखार इति सादवदादवापौति ग०। ५ वाणो at इति xe qe
रे इख न्तरभिति ao | ९ नसि युक्ग अधोयते «fa xo
३ गृदतामलजुष्टादूति To मु°। a |
४ Saree पि जदोतीति ग०, द° © यकारमाप्चऽपि दृति ao, दण ae a! सृ च|
` > a हि ५ Rot तत्तिरोय-प्रातिशाख्य
प्रकतत्वात् साश्कषव्यस्य मते दकार ऊकार इस्मापद्यते। walyfa wafer समिष्ट यज्षि जहोति। अनाकार दरति far | वयाछसि। नेदं सूत्रमिष्ट॥ ह ~ # न पद दिखरे fae ॥ १७॥
feat पदे वत्तमानाः.९) आकारेक्ारोकाराः पदान्ताः सिषिपरा() नानुखारागमं नित्यं भजन्ते । यथा, स्ततो यासि() 1 यासि gait निल'णब्दः प्रास्यन्तरप्रतिषेधाधंः। विधतः पासि नुमना। खशोहेतिप्रापिः प्रथमे मासि ण्च्छा- fai?) 1 मा पदादिति५५) प्रासिः। डा खरौ यस्मिन् विद्येते तद् दिस्वर, तस्मिन् ॥ |
जोषि जिगासि जिघास्यजासि-यजासि-ददासि-द्- धासिवत्तयासि च ॥ १८॥
war निषेधाकषंकः | ऋजोषिप्रथतिषु ग्रहणेषु नानु- सखारागमः स्यात् । श्रकारेकारोकारा इति प्रा्िः। बहस्र- त्वादेषु पूर्व्वं खवनिषेघात्रिषिष्यति(€) अक्रायमारब्धः। यथा, तेनर्जो षि.) अच्छाजिगासि । जिघासौति णाखान्तरे । are मजासि aad हविषा यजास्यग्ने हत् । याभिदेदासि दा- शषे । दधासि दाशुषे कथे। अभ्वमावत्तयासि a: |
९ feet वत्तमाने इति ae ae च | धि २ पदाम्तसिषिपरा दूति इ° qo | ९ पू्वमूवनिषेधान्ननिषिष्यतोति Vaal यासि ami अतु <a to qo) ग०। पूवंमूबनिषेधो न सिष्यतोनि ४ पष्ठामि दूति ae | । Xo म्०।
५ मा पदादिरिलोति ae, दू ० तेभजेषि सवाणि इति to We |
१६ अध्याये १८, Aaa | २०९
द्ःसनाभ्यो-दटसोमिरदं सं -बषद णे -द प्रका द ८ BRA परः ॥ १९ ॥
‘Zunana:’ इत्यादिषु ग्रहणेषु "परः एवानुखखारागमी भवति । यथा, aerate sear: | सजोषावश्िना द९- सोभिः । भिरिति किम् । ऊलोरिशाद्सः(\)। qaeway सनिम् | Wea’) । पशून् दरएकाः(२) | द्ृटाभ्यां मलिन्तून् | दध्सेयेतावतेवालम्, किमखिलपाठेन(*)। कुवते ममापदसदित्यादो(*) मा भूदिति। पर इति fa! arya दूत्यत्र स्थानहयेऽपि aifey चेकपद दरति प्राप्तौ सत्यां gaa मा भूदिति। ननु ब्रहणसामर्वीदेवानुस्वारागमः(९) waa न भवति | यथा, सोयावसोयेत्यारौ ग्रहणसामव्य दुपपादित | नष दोषः। wifey चेकपद् इत्यच ऊप्रसामान्यमुक्त । अथ मञ्गारपरा saa तु तदिशेष उक्नः। सामान्यविगेषयोविरशेषः बलोयानिति न्यायः()। तथा सति बलवदाधनमेव,") भषणं नतु दुबलवाधनमिति(€) | तत्रेव ग्रहणसामध्य" समर्थनोयं,
९ यु्राकोतोरिण!सद् CA No, द° ५ gaat मे मोपदसत् इति इ we चच) Ho, ग) च |
२ ्षट््शललं धातुरिति to मर | € अनुस्वार दूति To, He, गम श्षदंस्त धातुरिति a | च |
eum दश्काः स््ुरितिग०। पशन ७ बलवानिति ara दृति गम, द्* रङाःष्य्द्िषचोनम् इति द° a | म् च |
४ किमख्िलपदपाढनेति ae, ८ बलवता बलवद 1घनने>ेति ग, toyed) €्नतुदुलभवाभनरिति द्वि ae
२७
a तिशास्ये २१० तत्तिरौय-प्रातिशासर्
aaa दुर्बले स्थाने,१) | तथाहि(र) अधिकः पुरुषोऽधिकं विरो- धिनभेव बाधते, भूषणत्वात्, न तु कदाचिदल्यमिति(र) पर- शब्द्(*) उपपद्यते ॥
मस्ये मरसतै-यरसद्यएसन्वरसते वसगः ॥ २०॥
मधस्ये' इत्यादिषु स्यादनुखारागमः(४) । यथा, पशूनाभि ave) | शूरमएसते भद्रा rea)! शोचिषा यसदिण्व न्यविणं । इषवः शश्च य्सन्(२) । अग्निना वसते रयिं | तिम्मग्गो न AYAT | AYA यस्, AYA, इत्येतावतेवालं, किसुत्तरपाठेन(<) | उत्तमस्यावद्यति | यस्य भूयाएटसः(९.) | अद्य वसु वसति । इत्यादौ मा भूदिति॥
उन्न Fu UV I
‘sq न' इव्येवम्पूवं "वशम्" इत्यस्यानुसारागमः (९५) | उदह्टशमिव येमिरे । प्राचतौनवध्गं करोति। एवम्पवं इति fae | भवति वशं वा एष चरति(*\) ॥
` ९ दुबलस्ानेर्ति ग, tema) र भरोचिषा इषव र्म यंसन् tfa
२ तथापीति ° qe | Xe Ho |
३ कद् चिदप्यलपभिति इति ग०। कदाचि € किमखिलपदपाठेनति ae, ₹०- दक् पर्लभिति इति इ° qo | He च|
४ ष्य परशब्दप्रयोग दृति ग० | परशब्द १० भूयांसा यज्ञक्रतव दूति xe अयोग इति Ko He | He |
५ एषु खनुखारागम दूति wo | ११ वं एमित्यजिन् रणे खाद नुखा-
€ agai we tfa र्ति ग०+दृन्मच्च | Claw दूति ae, दू Fog! + > owe नो winded were २९९ ब्रव रव भवति aT रातय इति Xo Fe | va acta दति vo ae ।
१६ WATS २२,२२,२४,२५. सूवाणि | २११ अक्रस्त करधस्यने-रधस्यने-स्न९ शते ॥ २२ ॥ एतषु(\) स्यादनुखखारागमः। at वाज्यक्र्छस्त(र) । उत्- क्र स्यते ATE! उपररस्यते खाहा । नास्माद्राष्ट श्रध शते ॥ Sy रचछ्द्छयाच॥२२॥ cow इत्यस्मिन् ग्रहे स्यादनुस्ारागमः । पूष्णो रशे । चकारस्य व्यतिहारे णान्वयादुत्तरसे(र) प्रयोजनमुच्यते ॥ TAIT उख्यस्य नितान्तः ॥ २४६॥ cea’ इति ग्रहणे (*) पृवसूत्रस् चकारसमपिं तः रकारः”, 'नितान्तः", भवति, ‘sera,’ मते(*) । "नितान्तः' तौव्रतर प्रथत्र rau) । नेतन्मतमिष्ट' ॥ विरिचि सङ्खयासु ॥ २५॥ fifi fa, इव्येवम्यवे ऊ्परोऽनुखारागमः स्यात्, एभि- भ ‘ 9 ~ रः * © सप्तमो यदि सङः व्या”, उच्यते, “श्रसु" qm वजयित्रा । सु इति सप्तमो विभक्तिरुक। । यया, अःकारः प्रथमाविभक्युपलक्षणं | वि त्ये(*) स्वाहा । afevafas()) चत्वारि णते ater! चिश्यते
१ ्क्रत्यादिष दूति ग०,द्० म्°च। ५ मतम् दूति गर |
र्यां वाक्रंस्त दति गर | ६ तौत्रप्रयल दूति ग०।
3 यतिद्रणान्वय उत्तरस् इति xo म्” ० विर् इति wo | MARCY SACKS दरति Ae | ८ यद्वि णलिदधं तेन विराजो दति
४ रद्य दूत्यञ्जिन् प्रण दूति ग°, दृन्मन्च) गण, ० Ho FI
२१२ तेत्तिरीय-प्रातिस्धे
wet! विर गच्चयथ्च | fared विस्यष्टाय । यतो विरिसङ्- ख्यासिव्येतावदेवास्त्(९) । यथा वा घोषपू व इत्यत्र वकारो वि aa | सङ्ख्येति किं । विशे जनाय । स रिषः पातु) । fag- Rava 1 अख्िति fa तिष्वारोचने दिवः॥
शिटसुमारः-शिरषत्सरा सखा सथृष्ट सधस्कत्य- स्रस्कत-सटुशित-सधःशिता.किधशिल Pie firme
Mowat: इत्यादिग्रहणेषु स्यादनुखारागमः। सिन्धोः शिर्मारः(र) | किन्तत उच्छिषशतोति(*) | उभयतः सथश्वायि कुथात्.*) | सशसखावभागा ख(€) । सश्खृष्टजित्() | शरौरमेव aye) । तन्नः ASA | ब्रह्म weft Ba’) । wear ब्रह्मसछशिता । किथ्शिल वन्यया ते। परकिश्शिलग्रहणं परेकदेशतया बहपादानार्थ। किटशिलखतुधेः(९०) । नमः कि- शिलाय a") | ननु सख्शेत्यच षकारपरोऽनुखारागमःकिन स्यात् । मैवं । WA Ba Waa पदादिवर्णनन्तरमेवानुखार-
EE
fe fi ~ a ~ . os ९ विरिसङद्याख्ित्येतावतेवालम् इति ० ससृषटज्ित सोमपा इति ae |
म, T° Ho FI ८ संस्क TTI wale दूति इ० we । = v
२पातु नक्तमिति ग०, <o Ho a] < द्येष टवदन् दति to मु° । Sai |e ३ शिशुमारो हिमवत दृति xo qo! दुपसद् दूति ग०। ४ उच्छिषतोति यदधिरण्यष्टकाद्ति te चतुथा वन्य दूति द° Fe |
Xo Fo | १९ fa fra च wang = cia ५ कुर्याद वदायाभिरिति द° म्०। द° Fe He] ई सुखवभागास्येति Ao |
१६ अध्याये २०,२८,२९.स्ताणि। २१२
दशेनात्। तत्सादचथ्थादत्रापि तथव विक्रेयं, न वैपरीत्ये कारणमस्ति ॥
fase दकारपरः॥ VO Il
सि, ठ, ह, Taal “हकारपरः,' स्यादनुखारागमः। यथा, सि्ो वयः | शतत ।९स्तथन्ति | दथ मा ET! एवम्पव्वं इति कि । सपन्नसादहो atet | अनतिद्ादहायोवाच। ऋकारेणवाल, कि तकारदकाराभ्यां। ग्रहाणामसमत्य। एव- wax ofa fa सिषःसन्तौः। ठष्वोमनु। नक्त en clad हकारः परो यस्मादसौ, (हकारपरः' ॥
मरद्िष्ठस्य च ॥ रट ॥
"मणुदिष्ठस्य' इत्यस्मिन् ग्रहणे (च'काराक्लष्टहकारोऽनुखा- रागमो भवति(\) | यया, मश्ृहिष्टस्व WATS | “Watt: कि- मर्थ; । अत्रेव ग्रहणे ससक्ारपरो मा भूदिति॥
अआदिरदरतिरष्दोऽचदारलदोसुगत्यःदा-अरदसो- SQRAYGTA YM ALMA OAV अरुशवोऽस्श्ररुरयः- WAy Ae MAM Ce MTA TSIM ॥ Re ॥ अवग्रहः,(र)अछहतिः, wee, अण्डो, अचुहोसुक, अचछहाः, WUE, AVAL, BW, अशणएभिःःअशयभवा,अश,अरश्,
~ --------
१ चकाराश्टहकारपरोान्खारागमो २ द° Go Yaa ग, चिद्धितपुस्तके च भवतोति ग०, ० Ho Gl चकाराकृष्ट- अवप्रहः, दूति पाठो aifa| इकारपरानृखारागमः सादिति ग०।
A a ~ २१४ तत्तिरोय-प्रातिणास्ये
अश्छशवः, अरणः, मश , AOA, TOTAL AUT, Ww, उपार, अगो, एतेष्वाद्रिनुसखारादिकं भजते(\) । यथा, परिदेषसो अश्हति; । अ्ररृहोमुचं ह षभ(र) । सूत्रे संहितायामो- त्वविधनात्(र) । अहर्टवानामित्यादौ न स्यादयं विधिः। किन्तु यस्मिन् वि्षज्जनोयो रेफं नापद्यते, तस्येवोपादानं। अ्ररुहो- श्विद्या । अर्होमुग्भ्यां(*) । नन्वयं चेकवन्धः, रेफप्राप्तस्याय(*) विधिः, विहितानुस्वारस्यैव रेफनिपेधतेति, ने षदराषः(९) । सिदस्येवानु वारस्य स्यादाध्यता नतु विधिरितिदिक्पालः(०) । ऋतपाघात्यणहाः | अतोतिकि। ager भवन्ति। तनी qa तमछहसः | MUA वा एष ग्टहोतः | अरशछदेत्येतावता fas कुतः सक्लपदपाठः(‡। स रसमह वसन्तायेत्यत्रादि निषे wat) | परिग्यामोरं(९०) | षड्भिर च्एभिः पवयति । त्वया अशगभृवा wa भूषेति fat भ्रर्शेयेतावता(९९) । ग्रहणे
१९ नस्वारागमो भवतोति ग०, Lo म्° च। ऽ अनुखारख्य stead नतु विधि-
रे दषभं यज्जिपानािति qe | रिति xo Fe | श्एुद्रलेवातुखार ३ संदितायामोलस्यामू नाद्य विधिरिति ख नोाधनाघ्रतु विधिरिति ae |
we | c fee सुकलपःठः fany fa | ४ Uva द्विकल दूति ग०। द द०्म्०।
mo | € वसन्तायेत्यच निषेषाथं दूति xo ५ चेक्रबन्धो रफप्राप्रस्यायं विधिरिति He | वसन्तायेतिनिबेधाथ दति ग०।
Te | १० प्ररिपश्याभोशं सति Fo, te
€ निषधदूतिनायंदोषदृतिग०, द° Hog) # | मच ११ एतावत दति Ao |
१६ WA 2°, BAA | २१५
तथा विधपद सहावाद्यमित्यत्र न aq) | तेनाद्णमत् बड्भिरर्टएभिः । -अरन्कारादितिवचनात् जनश Fa, इ्व्यथ्य॒दाहरणं | छण शछयेतावरशु,(९) | प्राणा वा weywa: | अध्शएरधश्स्ते। यमादित्या अश(र) श्ररशुनपण्ह्धाति | अ~ शना ते श्रः ar वा ब्रछगोरायतन(*) | Teta Serer भगाय । SAVY waaay सवनं (५) । तसुपाश्शएमवस्था- पयन् (९) । ्रदश्विल्येतावति zeta इतरेषां परिग्रहण (°) स्यात् | तथाविधपदसद्ावात् | अयोभय wea पदमेकदेशश्च किण गिलवत् । तथा सति पदेकदेथेषु पश" पशपत अद्यतया दिषु ्राप्रुयात्, अनुखारा गमः(*) । तच्चानिष्टं। ्रादिरिति कि स्वेषु स्थनिषुमाभूदिति। यथा, ्र्हसरश्त्यादि i
BATS उदात्तोऽधसेऽरुसायाध्साभ्यामरुसाविति ॥ ३० ॥
“श्रवग्रहः,' ्रादिरित्यथः। यदि पदादिरुदात्तः स्यात् ate ‘age ayaa, अषसाभ्या, अशसो, इत्येतेषु स्यादनखारा- गमः। ति" गशब्दः खरूप्रवाचो । efadea उपदधाति। शिव्यदसामाय स्वाहा । अ्ररसाभ्यां स्वाहा। satwaraa प्रति- दधाति । आ्रादिरुदात्त इति fat! श्रसावत्रवोच् चित्रविहिता॥
==> $$ $s
१ खष्यकारादिति Mo, To HOT) € तमप्यो Saas ata No |
रे दृग्णोद्धतःवंण दति ग | ° तरषामपरि ग्रहः स्यादिति दूति ae, 2 खअश्यमाप्याययन्तोति to He | to Hg! ४ अखयतनंबदतिगरःर्मृच। सप्राप् यादनुखार दूति म; to सूर
४५ यदुपांश्यु सवनमितिग०,दण्म्*च। च।
२१६ तत्तिरौय-प्रातिशास्ये नासावा नासावा ॥ २१॥ आद्यद्ात्ते*) सत्यस्मिन् ग्रहे न खल् स्यादनुष्वारः(\) |
FATA aa ॥
इति fauraca प्रातिशाख्यविवरणे षोडशोऽध्यायः ॥ # ॥
श् wags दति Wo | खल् स्यार्द्नुखारागम «fa Xe, म् 5 २ सत्यप्यसावेत्यस्मिन ग्रदणे न च्च |
अथ सप्रद् शोऽध्यायः। ——> D0 ——_
तीत्रतरमानुनासिक्यमनुखारोत्तमेधिति RETA ॥ १ ॥
अनुखार श्च उत्तमाश्च अनुखारोत्तमाः', Ay, ^तीत्रतरं”, भवति, श्रानुनासिक्यम्", इति ‘ara’ नाम सुनिर्मन्यते । तोत्रादधिकः, ^तोत्रतरः(९)। अनुनासिकानां भावः, आआनुना- सिक्छं'(*)। नासिकाविवरणादानुनासिक्यमित्यस्य विधे; yaa दाटंयसुपदिश्यते। यथा, अग्नोररप्सुषदः। (र)यङ्का मद्वामयति | वञ्चते परिवञ्चते स्रायूनां । मणिना eaten एतेषिति fa । रुकामुपदधाति। तिम्ममायुधं । सुश्ञाकान्२ सुमङ्लान्२ ॥ .
समः सव्य चेति कौ इलोपुचः ॥ २॥
‘qaq आनुनासिक्यवरेषु(*), तौत्रतरत्वं समानमिति(५) कोहलो पुत्रः", मन्यते | सखरराणः । संयत्ताः । न्यडङग्निः(९) । उपड तान्३ हो इत्याह । इत्यादि ॥
१ तोत्रादधिकं तीत्रतरमिति गण, to oe! तुनासिकवर्फेष इति <o
2 अतुनासिक एवानुनास्क्विमिति ग० | He}
अनुना सिकताऽनुनासिक्यसिति tome | ५ wafufa इति ae, Xo Ho
३ aia दधामि, ware चाविविश, दति च। i A पुस्लकेऽधिकः पाडः | € ase la सतय दति %e Ho |
aa
२१८ तेत्तिरौय-प्रातिश्स्ये ~~
अनुखारोऽणिति भारदाजः ॥ २॥
अण' gaa आनुनासिक्यम्, अनुसार", स्यादिति “भारदाजः', मन्धते | यथा, तनुवा जयत्वं सत्वा | अनुखाराद- न्यत्र ओत्यायनविधिः, छत्तमेषु तोव्रतरत्व, यमादिषु तौतव्रमाच- fafa ॥
नकारस्य रोफोकयकारभावाल् TH च मलोपाच्चोत्त- TH MCA ATTA खविरः कौण्डिन्यः ॥ ४॥
9
ARTA "र फोयकारभावात्, "च'काराक््टयकारे लेः सति ‘ature’, “उत्तरमुत्तरम्, आनुनासिक्यं आनुपूवंण “तौ- व्रतरं' स्यादिति ‘fac: कौण्डिन्यः मन्यते | यया, Fe रेकादशानित्यच्र(९) ्रानुनासिक्य संयोगमातत्वात् । शक्ता कष्णारसेत्यव तु dias । age इत्यत्र तौव्रतरम्(र) | सशशितमित्यव्र तोव्रततममित्यानुपव्वंण विज्ञेयं (९) । अत्र(*) ~ nN शत्यायनविधिः॥
व्यच्जञनकालश्च खरस्याचाधिकः ॥ ५॥ (चकारः सविर कौर्डिन्य मन्वादि शति। “अच्र'श्रनुखारविधाने,
सानुनासिक“खरस्य व्यच्ञनकालः' ङखवाचैकालः अधिकः स्यादिति स्थविरः कौण्डिन्यो मन्यते । Gary रासभं युव- ९ बन् एकादशन् दृरेत्यचं ति To र श्यातपूये विन्न यमिति ग०, xe
Ho सु° च। २ तीत्रतर दति He | ४ अतोन्यत्ेति द° Ho |
१७ अध्याये 2,9,5, सूत्राणि | २१९
fuatfe: अनैव खरस्येतिकि, स्वरादिषुत्तमेषु उत्तमभावेनव- मधिककालं मा भूदिति(*)। खोग्निः(२)॥ खारविक्रमयोददप्रयन्नतरः पौष्कर सादः ॥ ६ ॥
स्वार विक्रमे च प्रयोगः "पौष्करसादटेः मते ‘eeuaa- तरः (२) भवति । ‘are’ स्वरित इत्यथः । ‘fara’ नाम अनु- दात्तविशेषः। यथा, योऽस्य सखोग्निः(*)। आस्य हविः प्रियं 1 स्वारविक्रमयोरिति fai गां वाव तो तत्(५)। ee: प्रयन्नो यस्मादसो हदृप्रयल्लः(९), अतिशयेन eeuaa: “दृप्रयबर- तरः ॥
प्रयज्नविशेषात् सववणानामिति शेत्यायनः ॥ ७॥
arta’ प्रयोगस्योचितश्रयद्नविशेषपत्"() दृदगप्रयब्रतरो अवतीति “ओेत्यायनः मन्यते । यथा, इषे वेत्यादि । एतानि(=) सप्त स्तराणोष्टानि॥
नातिव्यक्त' न चाव्यक्तमेवं वणानुदिङ्गयेत्। पयःपूणमिवामवध्दरन्धोरो यथामति ॥
१ खादिपृत्तमेषुक्मलभावे चैतदधि- ५ तौ तापाय अवद्तासिति toe | warafaure at aa दूति to Golde, ६ दुढः प्रयलो यख स इति ग०। चिकिते “खादिषुत्तमेषृत्तमाभावे' इतिवि- ge: प्रया यासौ Tenaya दूति शषः | द° Fel
र् atta: tfa पाठः Ho vq | ७ प्रयोगः खोखितप्रयजविशेषादिति
९ दुढप्रयल दूति कऽ । Tow |
४ खोग्निस्तमपि <faae, द° स॒०च। ८ नैतानोति गर, द, ae च।
२२० तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
दत्याचेय ATS") ॥ ८ ॥
“अतिव्यक्म्' अतिस्पष्टम्, व्यक्तम्, अस्म्टच्च, यधा, “न भवति, “एवं, "वणान्, उदिङ्गयेत्' उच्चारयेदित्यथः । पयः- पणमिवामवं' च्षौरपरि पूरितं भाजन, 'हरत्रिव','यथामति' मति- मनतिक्रम्य वत्तमानः, धर; अध्येता, भावयेत्(९) इत्यात्रेयः, मन्यते ॥
sfa fauraca प्रातिशाख्यविवरण सप्तदशोऽध्यायः ॥ # ॥
१९ BVT पद्यरचनान्नायो न दश्यते । अवान्य त sales पदयेनोपन्यसल' ! अपितु खावयो Wage कथम वाचीनख्य तख खव wa Ria, तस्मात पद्यमयद्नाणि न सखवकारशतानीत्याशयते | थथा भाष्यकारः खीयमनङ्गला- चरण Baal MWe | खयं छतवान्, तथाचापि Sea प्रमाण पदानां aera wa नतु सचल्ेव परिगणित भित्यनुमोौयते |
२ पराधिकारो धोरो भवेदिति ao |
अथाष्टादगोऽध्यायः।
040g
अओकारन्तु प्रणव VRSSMAAT ब्रुवते ॥ ९॥
ॐ 2) (4
uy ‘tary, adadtaaraa, “एके qaa’ एक 9 ¢ Oe ata . pS: आचा्यीः, अधेटतीयमात्रमाहः, इत्यथः । अद' Tala ama तोये Staal अदढठतोये, Weed यस्यासौ अैढटतोयमादः। यथा, ~ ON ॐ भ समुद्रो बन्धुः, ओम् । ओं येभ्यश्चनत् प्राइः() । ओं इषे atl ओं ब्रह्म सन्धत्तं। कालनिणयेष्य वं नितं (र), स्वाध्यायारम्भशेषस्य प्रणवस्य स्वरस्य च । अध्यायस्यानुवाकस्या,.-न्ते स्याददंटतौयता(२) ॥
"तु शब्दस्य प्रयोजनमुच्यते | सन्धाच्छराणां वेरञ्च प्रणवच्चा न्तरा(*) तथा, इति कालनिरये। सन्धयत्तराणां Sal न सन्तौ- ति पाणिनोये अपि। अआकारमात्रस्य दौघकालो निरूपितः। इह तु प्रणवस्थत्वविशेषणादसो(*) कालो निषिद्राते। बैदस्य प्रणवे तु स्यात् समकालदिमा्ता इति प्रणवविशेषे काल- विशेषकालः प्रत्येकं प्रत्येतव्यः(€) ॥
९ येभ्यचेनत् प्राः, खोमिति ae, xo, वेदप्रणवान्तरा दूति इ° Fe | स्०च। ५ प्रणवस्थतविरेपेणासो %e
२ एवं कथितमिति xo qo | ae
३ खाध्यायस्यादवाकस्यान्तं इति Fo | € प्रणवविश्षे कालविशेषः प्र
४ वंदे च प्रणवो मान्तरा इति Ae | त्यत इति म,णद्० Ho च।
२२२ तेत्तिरौयप्रातिशास्ये
उद्ात्तानुदात्तखरितानां कसिरश्चिदिति शेत्यायनः॥ २॥ तेषां मध्ये(९) कस्मिश्चित्" सरे, प्रणवः प्रयोक्तव्य दति “ओेत्यायनः' मन्यते(र) | यथा, ओम् | धुतप्रचयः कौण्डिन्यस्य ॥ २ ॥ तस्य मते(२) प्रणवो (तप्रचयः' भवति। चतुधः खरो “छत- प्रचयः' इति कथ्यते । ननु प्रचयपूवंश्च कौण्डि खस्येति वत् प्रचय दत्येतावतेवालं, fa धतशब्देन | मेवं । पदहयेनाप्यमेन नाम- धेयभेवाभिधोयते | यथा(५), अधमे दाभावेपि प्रयोगभेदोस्तोति प्रयोगाचा््य; wazafa®) | यथा, भौमसेनो भौमः। सत्य- भामा सत्या) । पिधानमपिधान । दौपः प्ररौपः । इत्यादि ॥ मध्यमेन स वाकंप्रयोगः ॥ ४॥ प्रयुज्यत इति श्रयोगः' । मध्यमेन" उच नो चसमाहारविचत्त- णेन(*) प्रयन्नेन प्रणवः, यत्र कचन वाचस्थाने प्रयोगः भवति ‘a: इति कोरण्डिण्याभिमतः gaat waa वाचि प्रयोगो वाकप्रयोगः' ॥ खरितः atfagraramay: tty it “श्ना चिश्नात्तायणयोः' पत्ते.) खरितः' भवति । नेतसूच- चतुष्टयमिष्ट ॥
१९ उटानुद्ात्तखरितानां ay tia do, ५ प्रयोगान्तरचातर्थमाचायः प्रकटयतोति
Xo Ho च। He | malareqaraa: प्रकयति दूति Raa द्ति मर, Xo Ho Fy Xo He द कोग्डन्यख मते <fa ग०, to qo € भामा सत्यभामा tft ग, ० He च। qi © समादारविलचणेनति ao |
४ mE A, इ* स्० च। ८ quay दूति क° |
१८ अध्याये ¢,9, सूत्रे | २२३
SATA AAA: ॥ & ॥ तस्य aa’) प्रणवः “उदात्तः', भवति ॥ यथाप्रयोगं NC $ रोगं NO + यथाप्रयोगं वा सवेषां यथाप्रयोगं बा सवषां Wo ll
'वथाप्रायोग'शब्देनो दात्तोऽभिधौोयत इति मादिषेयपत्तः | प्रणवं(९) यथाप्रयोगम्', ‘ar’ कुर्य्यादिति सवेषां' ऋषौ णां मतं । वररुचिपच्चस्त॒ वच्यते, अध्येष्यमाणं “यथाप्रयोगं वथाविधसर तथाविधेन वा(₹) खरेण vata इति "सवषां, मतमिति । यथा, इषे तवेत्यनेनाध्ये्यमाणनुदात्तेन प्ररषेप्यनुदात्तः८*) । आप उन्दज्तित्यदात्तेनोदात्तः व्यृहमिति afta afta । नेदं सूतमिष्ट' ॥
इति विभाष्यरनरे प्रातिशाख्यविवरणे अ्रष्टाद गोऽध्यायः ॥ * ॥
१ बारुमीकेमत इति ० Fol बा्मो- मारेनालदाक्तेन प्रणवोप्युदात्त दूति
किमत «fa qo \ Toko | २ प्रणवे दूति A, To Fo च | ५ QUST दृत्यव उदात्ते उदन्तः ३ तथाविधेनेति ae | खरित खरित दूति ग० | आअआपञदन्त,
४ aay gavage तच प्रण दति उदात्तनोदात्तः,चटदमिति खरितन बोप्यठदात्ते दति ग° | इभे त्वेत्यनेनष्येष्य- खरित इति xe ae |
अथ एकोनविंशेऽध्यायः।
सखरितयो्मध्ये यच नोच स्याद् दात्तयोर्वान्यतरतो वादात्तखरितयोः स विक्रमः॥ १॥
‘aa स्थले, .खरितयोर्मध्ये' उदात्तयोः मध्ये, “उदात्तयोर्व्वान्य- तरतो ar इति(९) स्वरितोदात्तयोकेत्यथः। “उदात्तसखरितयोः' aa) "नोच" यदक्षरं, ‘a fama’, भवति । सखरितयोमं्ये यथा, योस्य खोग्निः(र)। उदात्तयोयेथा, वोढवे | खरितोदात्त- MIA, धन्व नागाः | उद्] त्ख AMAIA, तस्य क सुवर्गो लोकः। विक्रमसलन्नायाः प्रयोजनं | सख्ारविक्रमयोडं दप्रयद्रतर इति॥
rae कौ षडिन्यस्य ॥ २॥
“च शव्टो(*) विक्रम इति ज्ञापयति । तस्य मते उदात्तः खरः स्रितपरो an’) ्रचयपू्वंश्च',(९) विक्रमो विज्ञेयः | उदात्तपरो यथा, waazat या() । खरितपरो यथा, उपरि्टाल्नच्मा
~ यज्या । प्रचयः पूर्व्यो यस्मादसौ, श्रचयप् वः ॥
१ यत्र खरितयामेध्यं उदात्तयोवा अन्य- ४ चकार दृति we, to a FI तरतो वेति दूति द° A | ५ कौष्डिस्य सते उदात्तपरः खरि-
२ उदात्तखरितयावंा मध्ये रति गर, तपरो वेति इति गर, द° He Fe Go | |
३ are सखोग्निखमपोति ae । यस्य॒ € प्रचयपूवंख ate tf ग०। स्लोग्नि्तमपीति इ सर | © पयवद्तां या यज्ञ दोयत टनिदृणम्* |
~
१९ अध्याये रे, Wag | REX
दियम एकं दियमपर ता अण॒मा चाः ॥ २॥
‘ganz: सखरितपश्चादः! हो यमो aa देशे नैरन्तर््यण Sada, स feaa:, तस्मिन्| दियमः परो यस्मादसो हदियमपरः,' तस्मिंश दियमे सति(\) याः खरित प्रतयः ‘ary सव्वी अन्ततः ‘awarar:, अभिहता(२) भवन्तोति ‘ca’ मन्धन्ते। दियमा यधा, लेन्यान्यं(र) । दियमपरा यथा, सोरेपोरेभ्य आज्ियत। अन्तत इति कथं प्रतोयते, पदान्ते waar’) कम्पा, अन्ततो निहताणुका इति वचनादिति व्रूमः । निहतन्तु खरितयोमध्ये यत्र नोचतम- मेतत्सानिष्यात्(*) लभ्यते | frat चेव वच्छति,
नित्योभिनिदहतयैव an प्ररि एव च। एते WU: प्रकम्पन्ते यचोइस्वरितो यथेति(९) । शेषस्योद्ात्तता वा स्यात् सारता वा व्ववस्या॥ इति। व्यवस्था शब्देनानेन हिविधः कम्प vai! संहितायां खरित उकः कम्पः) इतरे वेदभाग() उदात्तकम्प इति कम्पाः प्रसिडाः Aaa लक्षणं(<), नतु कम्पमविधायक। अन्यया योपा- म्पुष्यमित्यादौ कम्पः प्रसज्येत | नद् qafad ॥
र faqaa ara <a we | Re Fo |
२ अन्ततोणुमावाः संता <faae | ई यथचखरितोदया दति ग०,द्०स०च |
्न्ततागाम।वानिहता दति to wo | 9 संडिताश[ खरितकस्यै दूति a, इ° - >
३ तन्योन्यस्म इति इ० म् । म्०च।
8 यथेति ae | ८ दृतरवेदभागति Wot. म०च।
५ नोचमिव्यतद्यन्रिश्यादिति ato < तच्वतद्रकएमिति No, Tow? च।
२९.
२२६ तेत्तिरौयप्रातिशास्थे तस्यामेव प्रकतौ | ४॥
दियमस्छले पुव्वस्याभेव (तस्यां स्वरितप्रकतावणमातेपि(\) निहतत्व' भवति । दियमपरे तु aa पृवयोरेव ्रक्ञत्योरण- मात्रया निहतत्वं भवति । नतु ताः wat श्रणकायभाज इत्ये वकारो बोधयति। एवभेव कौहलौोय भ्राह(९), दयोः प््वाऽण- मातिकस्िषु(र) पुव्वोवणमाचिकावृत्तरः प्रज्षव्येति ॥
6, 6 __ ~ न aM न पूवं शास्ते ॥५॥ qaare’ नाम विक्रमबिधिः, तशिन्नेतदणकाय्यै न भवति, एवं वा TAT, TAMA घध्यायप्रथमसत्रे या क्रमसच् त्रा उक्ता,
सा कम्मविधावव्र न भवति। विक्रमस्य टटृप्रयत्रत्ात्, wre तदभावात्
इति जिभाष्यरन्ने प्रातिशाख्थविषरणे एकोनविंशोऽध्यायः ॥ # ॥
१९ पू्वस्यामपरष्यां ्रितप्र्तवणु- स च। भावयापोति we | द अणमाविकङ्िष चेति ae | र् aves Gre tf We * ्यणुमानिकादिति ao |
अथ विंशोऽध्यायः।
=< 9 0
दवणाकारयोयवकारभावे IT उदात्तयोः ॥ ९॥
उदात्तयोः शवर्खयीक्रारयोः' यथोपदेशं “यवकारभावे सति सखरितो यो विहितः स ‘aa’ इति सञन्नायते | यथा, व्येवैने- न(९)। कधौखवास्मान् | उदात्तयोरिति किं । वस्व्यसि (२) । अन्वे- नं माता(२) ॥
सयकारवकार BAC यत् खयं मे छते पदेऽनुदान्त
ूरवऽपूरवे वा नित्य Tala जानोयात् ॥ २ ॥
‘quart वा सवकार' वा ‘ra’ खर दइत्यधः(*) । ‘faa पदे" पदकाल इत्यधेः । ‘aa’ स्थले, “aaa “अनुदात्तपूव' “पूवः वा पूर्व्वावाभावै सति, “नित्य एव इति' waa (जानौयात्' | सर्वेति संहितापदजटाखित्यर्थः | यधा, वायव्यं | कन्येव तुरा | ततो विखवः। wae विनुयात् । ae) क्र जगतो च। RATS का, क्रास्येति जटायां । तुशब्द नित्यादावच्लोदयविष- ये नोदत्तखरितपर(९) इति निषेधं निवारयति । ननु नित्यः
९ बवनेनति गण, to We GI सरूप एत्यथं एति we | ९ वच्छसि दूति ग० । aefexfe ५ waufafa ae |
Ke Fel १९ उच्ारक[{वषयान्बुदात्नखरितषफर २ खन्वनं माता मन्यतास् दूति मर | tfa me |
४ यथकारवा सत्यावाकार अक्षरः
२२८ तत्तिरौोय-प्रातिणाख्य
कथघमेतत्िषेधविषयः। उदात्तात्परोनुदात्त इति लत्तणासम्ध- वात् । अत्रोच्यते (९), व णंविभागवैलायासुदात्तपूवेत्मस्ति, समा- हारः स्वरितः इ्य्चप्रबेत्वात् (२), खरि तस्येति निषेधविषयत्वं | अनुदात्तथासो Waa अनुदात्तपूवंः, तस्मिन् । पूवाभावः, अपूर्वः, ~ ¢ © frag ~ द a [ष तस्मिन् | शून्ये सपूबत्वात् पूवेत्वविशेषदयस्य(२) अन्यथा वयष्योत् | तस्मात्तव नित्यत्स्वरितत्वभेव(*) न सजन्नान्तरमिति विन्नेयं ॥
अपि चेन्नानापदस्थसुदात्तमथ चेत् सादितन ख्यते स प्रातिदतः॥ ३॥
श्रपि'गब्दः पूवत्वमावाकर्षकः | sae नित्यसच्त्ना- MILER, नानापदस्ोदात्तपूवल्वाधिकारको वा । "नानापद्- a, अरच्तरसुदात्तपूवं Aa’ पतः | ate “सां हितेन" विधिना ‘aaa’, “Aa ‘a प्रातिहतः वेदि तव्यः(५) | यथा,(६), इषे लला । तन्ते gear): सांहितेनेति किं । यत्राम् । नाना- पदस्थमिति fa | तया देवतया ॥
१ उच्यत दूति Fo | ४ तस्माच्रित्यत्वमेवेनि ao | २ समाहारे खरितः,खरित इत्यच्यते ५ प्रातिद्ारोव वेदितव्य इति xo स° । पृवत्वात् दूति ae | प्रा;तते ज्ञय दति Te |
द णन्यलु सववापुवंलविशषद्रय्यति € माते Set) यर्वा इदाकौणाः ग० । Wag सवव पवलात् पुवलविशेः इतिद्० He पुस्लकेऽधिकः पाठः| BUTEA द° Fe | oat a Saar tia to ae |
२० अध्याये 8,4,¢,9, सूत्राणि | २२८
तस्मादकारलोपेऽभिनिदतः॥ ४॥
AA नानापद्स्ोदात्तात्, परभूतानु द् त्तस्य TATA’) ‘aw सति a: स्वरितः सः “अभिनिहतः' वेदितव्यः(र) । यथा, सोऽब्रवोत् | तेऽब्रुवन् । तस्मादिति far भ्राजोसि देवानां ॥
wera प्रचिष्टः ॥ ५॥ aa यत्र खय्थते,सः प्रञ्िष्ट." वेदितव्यः (र) । सूत्रोयमिव । सृद्राता। मा सृत्तिष्ठन् | दिच्षुपदधाति ॥ पद विवृत्यां पादविवृत्तः॥ ६ ॥ पदयोविं ठत्तिः पद विदठ्तिः, तस्यां, य: aaa सः "पाद्वि- aay भवति(४)। यथा, ता अस्मात्,५)। स इधानः(९), य॒ उपसदः । ‘fasta, व्यक्किरित्य्थः()। पदयोरिति कि। प्रडगसुक्धं ॥ SATIS TAMA: ॥ ७ ॥
उदात्तपूव्वाधिकारे सति पुनरत्र तत्कथनादेकपदस्थोदात्त- विशेषोभिगम्यत(*) । तस्मादेकपद खोदात्तपूव्वा यः खरितः, स
९ परभूतातुदात्ताकारस्यति Tone । < सा दधाना दूति To म्*।
९ सोभिनिदतोन्ञय दूति ae | © वित्तिय क्तिरित्यथ दू[त oe |
R प्रर्ि्टोज्ञेय <fa ae | ८ रकपद स्थ तविषो aga दूति we}
४ पादवित्तो वदितय दूति tome | एकपद स्थो दात्तविश्पो वगम्धते इति x wigfaent 9 a <fa ae | Be |
५ Waa सषा इति To मृर्गनग्च।
RRe तेत्तिरोय-प्रातिशास्ये
ते रोव्यश्ननो वेदि तव्यः(५) । यथा, युख्त्यस्य । वस्व्यसि । सं इन्द्रो waa?) | तरश्वोऽभवत् । प्रउगं । तं aera) a
इति खरनामधे्यानि ॥ ८॥
इति" एतानि, खरितनामानि, व्याख्यातानि (५) । यथा, अभ्यस्थात् | अर्वश रिति aa.) । वायव्यं (९) ॥ क्षास्येति नित्य स ते लोकः (°) । यत्वा wa”) इति प्रतिहतः । सोव्रवौदित्यभि- निहतः ॥ खद्रातेति ufae: | त एतामिति <) wea: | मम न भेति,\०) ते रोव्यश्ननः |
स प्रनित्ययोट SAT: ll € ॥ ‘aa’ faa च प्रयत्नो दृढ तरः" कायः ॥ अभमिनिदत च ॥१० ॥
~ © ‘ अन्वाचये वत्तमानः च'कारोा eeara(’’) बोघयति ॥
९ तेरायञ्ननो wa इति ae | € वायन्यामिति इ० qe | RU Tat मन्यतेति to He | © OT a Ute tha to Fe | ९ तां लष्टाधत्तेति xo we | स्यतु WS tia a |
४ खरितिनामान्य् malfa ग०। सप्त- < ता रताभिति दूति xe स्°। खरितनामधयानि याष्यातानीति Tomo | १० मामनाम इति द° we! ५ अष्यर्यवेरितिकतप्र दति xo We) १९ दढभोलसिति we |
२० अध्याये११,१२, Ga | RRL
'अरभिनिहते' प्रयब्रो दृटः स्यात् । नतु ecat इति cay सूत्रारम्भः (९) प्रतोयते ॥
परशचिष्टप्रातिदतयोष्टं SAT: ॥ १९ ॥ ‘nfas प्रातिदते' च प्रयत्नो “eae कायः | तैरोव्यच्जनपादवृत्तयोरल्यतरोऽल्पतरः ॥ १२ ॥
“ते रोव्यज्नने पादहत्ते' च प्रयतः अरल्यतरः' स्यात् यद्यप्य- रूपखदुटटभावस्ततोक्तः(र) तथापि दौपवदेणएपवरवदिति शिचानु- रोधात् कोमलशिरस्कत्वं विज्यं (२) ॥
sfa चिभाष्यरलन प्रातिशाख्यविवरणे विंशोऽध्यायः ॥ # ॥
१ पृथकमृनारश्रादपि दू तगण्द्* कर । ययण्यख्यलमदुभावद्छब तवोक्त म*च। षति ae | ९ यदयरुपदुद्डभावं wate इति ९ waa विश्च यसिति ° सण, ae च।
अथ एकविं शोऽध्यायः II
--=अ€ ~°
व्यच््नरस्वराङ्ग 11 १॥
Maa BUF भवति । श्वासो नादोऽङ्मेव चेति विन्य लवेन विधानादयमारण्यः | नलु कुपो यूप दत्यादौ(१)व्यच्ननमेवा्े- विशेषनिबोधकमिति(२) खरो aaa कित्र स्यात् । उचयते, व्यच्ञनं केवलमवस्थातुः न शक्ताति, किन्तु सापेत्तं, aca, निरपेत्तः। सपेत्तनिगपेत्तयोनिरपेत्तमव विशिष्टमाचक्तते(२) Tara: विशिष्टं प्र्ङ्गत्मवभिष्टसैव | किच्च खैरपेशिश्च- बोधकमन्यदपि विद्यते,
{Aaa यथा राष्ट हरते बलवान्रुपः।
दुबल व्यज्ञनं तदवद्चरेत(*) बलवान् ati")
स्वरास्त् व्राह्मण Hat इत्यादि |
उद्ात्तख्ानुदात्तश्च खरितञ्च चयः खराः(९) |
१ कृपो यपो धृपद्त्यदाविति mo) ५ किञ्च, faeces) यः खयं २ बोधेकमिति दति ग५द्०म्° च। राजते तन्त्.खरमाड पतञ्चलः | उपरि- 2 निरपरचमव बलवदित्याचक्ते दति रथायिनातन यङ्ग 1 यञ्चनमुच्त। इति To | Ke Fo पुस्तकेऽधिकः ys; |
४ Sta Tha गर, ०० च। € खरितख्चति तयः खरादूति qo |
२१ अध्याये, 2, Gal २९३३
स्तो दौषः yaa a(*) कालतो नियमा अ्रपि(२)॥ इति ।
खराणामेवोदात्तादयो wae, wad तु(र)तदङ्गतया व्यच्ञनमर्दमातर' । स्वरश्च मात्राकालः तयोः सन्धिरचमाता(*) इत्येवं दोघकालः प्रसक्तः । तत्प्रतिषेधकाय (५) व्यच्नन८॑ख- राङ्गमित्यक्तम् । स्वरसं खृषटस्य व्यच्ञनस्य सखरकाल एव कालो दुतहत्तो(९) न तु खरस्येव सव्बंचे त्यथः) । दुतहत्तावितिक्ि | sareard व्यच््ननमिति व्यर्थ स्यादिति ब्रूमः | यथा त्तोरोदक- aaa च्तोरस्येवोपलबषर्नोदकस्य, तथा खरव्यच्नसम्परके AT स्यैवोपलभ्धर्वि शिष्य ॥
तत् परसरं ॥ २॥
स्वरप्रधानतया केवलमवयथातुमसहमानं(>) Bat कदा पूव्वस्याङ्गतां(९) कदा परस्याङ्गमिति wee व्यवस्थापयति । “तत्” अङ्गभूतं TAA “परस्वर' भजते | यथा, इमानेव लोकानु- पधाय | Wa खरश्च परस्वरः, तं परस्वर' ॥
अवसित प्व स्य ॥ २॥
अवसितं' पदान्तवत्ति aera, Gaw सरस्य, अङ्ग स्यात् । यथा, जक् | वषट् । हविः ॥ :
१ aa दूति ae, इ₹० ० च । ५ प्रतिषेधाथैमिति ग०, xo स० च | २ अचि दति ao, To Ho च। ¢ aE at इति wo | 2 यञ्ननानान्त, दूति Ho | ° सव्यं त्यर्थ दति Ao | ४ afacaraaia दृति गण, to ८ असत्तमानमिति wo | yo च। < पवद्याङ्गमिति ग०, द Ho च।
२०
२३२४ a Pada fame
संयोगादि ॥ ४॥
तयोबं हना (पवा “संयोगो भवति, तस्य संयोगस्य ‘“anfe’ aaa पूवंस्याङ्ग भवति । यथा, यज्नान्व दिशत । अप् खन्तः(र)। Waa चकारः पूवंसखराङ्ग' भवति() ॥
परोण चासरदितम् it ५॥
‘qty खरेण, “असर हितं, असंयुक्त' च व्यच्ननं पूवखराङ्ग भवति। यथा, तत् सवितुः। aq तदं पूर्व्वस्वरमनथकं। संयोगादिभूतस्यापि व्यक्ननस्वानेनैव पूव्स्वराङ्कतवसिदेः। मेवं मंस्थाः। मयय, अव्वौसि, इच यवकारयो रेफात् परं चेति fea छते प्रथमयवकारयोः परेण चासधहितमित्यनेन पूव्वंख रङ्गत्वं प्रां | THe नान्तस्थापरमसव मित्यनेन TRIS MTA! ART | AASTCUTATATY | अन्यतरवाधे कत्तव्य सति fa बाध्यमिति सन्देहः । aa नियामकतवेन(५) संयोगादिख्रसु- पतिष्ठते ॥
अनुखारः ख रभक्िश्च ॥ ६॥
‘TRU WAIT पूर्व्वखरान्यत्वाकषकः(५) | ‘Wa: Feat wat! यथा, अधएना ते । “सख्ररभक्तिश्च'
९ यो वहृनामिति ग०, इ० सुण्च । रत्यवापितल लभ्यते इति ग०। २ wey इति ae) ४ frayed नेति ao | १ अनसूवं चकारः पएचेखराङ्रवाधक ५४ एवंसखराद्त्वाकप्क दूति ग}
२१ अध्याये ,c,e सूत्राणि । २२५
पूवर भजते। यथा, गार्हपत्यः । विधो समाने सूत्रस्थास्य ष्रथक्करण कचित् खरभक्गेः पराङ्गत्वमापादयत्(९) । तथाहि, स्वरादुखात् परां भक्ति प्रचयत्वं नये धः। ऋतस्य wag चेति aaa भक्तिरुच्यते ॥
Ge नान्तखापरमसवणं ॥ ७॥ VRC पूर्व्वं ्वराङ्गत्वव्या वर्तकः | “अन्तखापर व्यच्ञनं तस्या ‘ Q, ५ ९ |
waar श्रसवण' विलक्षणं पूखराङ्ग (९) न भवति | wala यरस्वरान्त इति विन्नेयं(२)। खरं विना स्थातुत्रशक्यत्वात् (*) यथा, अध्यवसायदिशः। मधुमिश्रेण। अश्लोण्या। दषे त्वा। अन्तस्था परा यस्मात्तत्, श्रन्तस्थापर' । असवणंमितिकिं । परि- चाय्यं चिन्वौत॥ |
नासिक्याः॥ ८॥ "नासिकया" यमाः खर (५) भजन्ते। यथा, रुकामुपदधाति | राज्ञे सूकरः(ः) ॥ MUAH उका चेत् परश्च Net
e ‘3 ~ ह Ta: च'कारो नासिकया इत्यनेन समु्चयवा चकः | उत्तरस्तु परस्व गाङ्गा कषकः.) | ऊपपरस्प श परस्राद्ग' भवति। असौ
१ खराङ्गमापदिश्षेदिति zo | Ho च।
९ पृवखरा ङच्यञ्चनिभिति क० । ५ नासिक्यायामाः परखरमिति इ०म्०।
२ परखराङ्ग तदिति afeaafafa यमाः नासिकया यसाःपर्खर कमिति ao | मर, X> HS € इन्द्राय राज्ञ दति ग०।
४ खतःस्थातुमशक्यत्वादिति Ao, To ऽपरए्खराङ्गत्वाकषेक दति ग०,द० मच |
२३२६ तेत्तिरोय-प्रातिख्ये
HITT Way चेदित्यर्धः। wea सम्बयन्ते। वषटत् साहा । ऊभपरशचेदिति fa: अच्णया व्याघारयति aw परो यस्मात् असौ, 'ज्मपरः' ॥
खरितात. सशुडितायामनुद्ात्तानां प्रचय उदात्त Ala १०॥
'सखरितात्' परेषां अनुदात्तानां अनुदात्तयोरनुदात्तस्य वा संहितायां ‘aaa ara wat भवति। यथा, अग्ने ew गह्य कि शिल वन्यया ai अनुदात्तानामिति fal ते अग्नये प्रवते(\) । संहितायामिति किं | अग्ने दुध्र ग्य कि्शिल वन्य। उदात्तस्य
श्ुतिरिव श्रुतिर्यस्य असौ, ‘seragfa: | इति प्रचयसखरूपनिरू- पणं | अता न पुनसक्तिशङ्ग ॥
नोदात्तख रितपरः ॥ १९॥ 'उटात्तस्ररितपरः, वा श्रनुदात्त स्वरितो न भवति, प्रचयी न wafa(®) । यथा, तया टेवतया(२) । तदाः क्जगतो(*) । उदात्तश्च afeaa veraafcat, एतो परो,*) यस्मात् सः, तथोक्तः ॥
९ ्ग्रये waa tha ग०, द° He FI तया ear इति ae | २ उदात्तपरः खरितपरो वा अतुदात्त- ४ जागती Tia टू०म्०। कजगती प्रचयो न भवति दूति गण, Xo Ho च । चेति ao |
३ तया देवाः सुताम् | दूति xo Ho] ५ तो पराविति go Fo, ae च।
२१ अध्याये १२,१२.१४,१५.सू्ाणि। २३
स्र्शादनुत्तमादुत्तमपरादानुपू्वयान्नासिकया.॥ १२ ॥
उत्तमपरात् श्रनुत्तमात् AMA’ श्रानुपूर्व्यात्"(९) यथाक्रमं 'नासिकयाः' आगमा भवन्ति। प्रथमस्पशीत् प्रधमनासिक्यः। दितोयाद् दितोयः। एवमन्यत्रापि । यधा, तं waar: विद्याते अगने। दारूणि दध्मसि इत्यादि स्पशादिति fa | कल्माषो भवति। अनुत्तमादिति fa qara सुज्िनो। उत्तमपरादिति far | जमा सब्दः सगर(र) ॥
तान्यमानेके ॥ १३॥
‘ara’ नासिक्यान्, ‘ca’ शाखिनः "यमान्" हवते । उक्ञा-
न्येवोदादरणानि ॥ दकारान्नणमपरान्नासिक्य ॥ १8४ ॥
‘gard इति कम्मणि ल्यबलेपे पञ्चमो । तस्मात् AT’ अपरं हकारमारुद्य नासिक्यं भवति | सानुनासिको(२) हकारः स्यादित्यर्घः | अह्णां केतुः । अपराह्ने । ब्रह्मवादिनः॥
रोफीकसंयोगे THAT: १५॥
“रेफस्य सण (४) ‘daw सति २फस्वरभक्गिः' इति जानौ- यात् । स्वरस्य भक्ति, acta । योऽस्य रेफस्य समानकरणः स्वरः(४) तद्वक्तिः स्यात् । ऋकारथास्य जिह्वाय्रकरणत्व-
९ स्यष्टाचानुपुगादिति To} स्पशो ४ CHE staTafa to, xo Ho खव त wiguanfafa क०। च।
९ सब्टः सगरः सुमेक इति tomo) ५ समानखर दूति गण, To म्”
३ सातुनाश्किद्ति गर, <2 HOW) च।
२३८ तेत्तिरौय-प्रातिशास्थे
a) रश्युत्या त समानधर्मः । भक्तिः अवयवः, एकादेश इति यावत् | एतदुक्त भवति, ऋकारावयवो भवतौत्यधः | सवे णानेन स्वरभक्तिरेव विदिता, सखरभक्तिखरूपन्तु विस्पष्टं व्याच at रुचिः। ऋकारादिरणमात्रा रेफोैमाव्रा, मध्ये शेषा acuta’, इति(र) | अस्यार्धः(र) । इन्द्रिया विषयो(*) योसाव णरित्यु ते Ta: । चतुभिरणभिर्मात्रा परिमाणमिति स्यतं ॥ मात्रिकस्य ऋकारस्यादिरणमाता खरभागः, मध्ये रेफः, अदमाचा, शेषा अणमाता(*) स्वरभागः। एतटकारसख शप (र) | wa रेफोदमातरे भन्यमाने सति तौ भागौ पूर्वो त्तराणसहितौ प्रत्येकं स्वरभक्तिनामधेयं भजते। सा च सखरभक्तिरषमात्रा qa वा,०) सखरभक्तिरित्याणद्य भि्ताकारेरुक्त, शषसेषु सखरोदयां कारे व्यच्ननोदयां(>) | शषसेषु च वितं («) हकारे खंहतां विदुः ॥ इति । यो वे अहामित्यादौ सृतराक्तखराभावात्(९”) न acuta: | सवरभक्यन्तरमपि शित्तायासुक्त,
करेण करविणी चैव हरिणी हारिणौति च।
१ जिद्ाग्रइणत्व नेति we | शेषोप्यणमाव इति ग०। २ ऋकारादिरणमावा मध्यं षा € एतद कारखयमिति Fo | ख भक्तिरिति इति ग०। क.चिद्धितपुस्लकं
© कुवंति म०। ^स्वरभक्तिरद्माचति। दूति fas: | ८ हकारव्यञ्चनोदयासिति ao | समानमन्यत् | ९ शषसेष त विटतामिति ao, to २ अष्यायमथं दूति द्० | | Fo च।
४ इन्द्रिय विषयदूति कण, To qo च।
१० सदोक्तक्रमभावादिति | Fo ५ शषोप्यणमावाद्तेद्०म्० | षा
०, Ho F |
२१ अध्याये १६, BAA! २३९
षं सपदेति विन्नेया प्चैताः खरभक्तयः ॥ करेण रेफयोर्योगे(९) कवि णौ लकारयोः । हरिणो रशसानाञ्च(र) हारितां लशकारयोः॥ यातु FAIS नाम सातु रेफषकारयोः। एवं पञ्चविधां भकतिमुचर त्स्वर्गकामुकः ॥ यथा, करेणः, वहिः । कविंणौ, माला | हरिणी, दर्शपृणं मासौ । वषं, हारिता। सहस्रवरसा, हं पदा । वर्षामभ्य इत्यादि |
न क्रमे प्रथमपरे प्रथमपरे ॥ VE ॥
‘maa दित्वपर्यायः। कथमेतत् प्रकतिक्रमः(र) क्रम A ~ © saa दहित्वस्यव क्रमशब्द नाभिधानात् | अत्रापि स एवाथ इति निचिनुमः। ana: क्रमे सति तसिन्र.खणि प्रथमपरे वा सति न सखरभक्गिभिवति। क्रमे यथा ena (५), वषौभ्यः, anh: | एतद्य (५) | प्रथमपरे यथा, अ्रदश्मज्योतिः। कार्ष्णी उपानद्टौ | प्रधमः परो यस्मादसौ श्रथमपरः'॥
दति चिभाष्यरनरे प्रातिशाख्यविवरणे एकविं गोऽध्यायः ॥ ०॥
------~--~-~~~----~~
१ रडयोरविंद्यादिति wo | करेण ३ प्रतिविक्रम इति xo Fo | प्रहश्योर्वि्यादिति ae | ४ ara यज्ञमिति २० qo | a इरिशौरशयोयामे इति ae | ५ एतद्य आरूढ दूति To qo |
अथ दइाविरुशोऽध्यायः।
शब्दः प्रकतिः सर्व्ववर्णणनां । १।
'सवंणोन' ‘me, ध्वनिः, श्रकतिः' मूलकारणं भवति | सव्व शब्दे न(१) स्वरव्यच््ननामको राशिरुच्यते । स्वै च ते वर्णा सवं वर्णाः" तेषां ॥
तस्य रूपान्यत्ने वर्णान्यत्वं ॥ २॥
प्रातिश्रुत्कस्थानभेदात् ‘ca’ प्रकतिभ्रूतस्य, “रूपान्यले' सति autre’ स्यात् । यथा, अर द उ इत्यादि ॥
तच शब्दद्रव्याण्य॒द्ादरिष्यामः॥ ३ ॥
तेषां वर्णनां waa सङः बातप्रयोगे सति शास्त्रमित्यच्यते(र) | तस्य शब्द इति पथथायनाम। तत्र तस्मिच्छास्त्े यानि द्रव्याणि भवन्ति, तान्युदाहरिष्यामः | यत् कश्च येन क्रियते, तत्तस्य, द्रव्य- साधनमिति यावत् । यथा, घटस्य सदिति एवं शास्त्रस्य aut! | यानि द्रव्याणि संव्यवहा रार्घानि, कत्तव्यानि तानि व्याख्यास्यामः। शब्ट्स्य द्रव्याणि, “शब्दद्रव्याणि' तानि॥
—_————«s
nu tees
eas fi गमे ~ ९ वणशब्दनेति Ho, ० म्०च। २ प्रयोगे वाशरास्वमृच्यते Tht ग०,द०म्०च।
२२ अध्याये 8,4,2,9, सूत्ाणि। २४१
वणंकारौ fara wat ॥ ४॥ ‘quar: कार'शब्ट खच “निदशको' वाचकौ (९)स्यातां । यथा,
अव ण-्यन््न न-शङ्गनोति। अघ परार? सकारविसञ्जनोयाविति | वणंञ्च कारश्च ATHY
चापोत्यन्वादेशकौ ॥ ५॥
च अपि, इत्येतो ्रन्वादेशको स्यातां। पूव्वोपे तयान्वादेशक,९) इत्यच्यते | यथा, श्रसदामासिच्च्ख | इति परोपि ॥
त्वरेति विनिवत्तकाधिकारकावधारकाः॥ € ॥
(तु, अथ, Ua, इत्येते शब्दा यघाक्रमे ण "वि निवत्तकाधिका- रकावधारकाः' भवन्ति। यत्र तु"शदः शूयते, तत्र निहत्तिः। यत्र ‘AT शब्दः, तत्राधिकारः। यत “एवः शब्द्, तव्रावधारण- भिति वेदितव्यं । यथा, एफस्त रस्य । श्रथ संहितायामेकप्राण- wai! स्पशं एवेकषामाचाथाणं। विशेषेण निवत्तंयतोति, "विनिवत्तकः' । अधिकरोतोति “श्रधिकारकः'। अवधारयतोति श्वधारकः'॥
वेति वैभाषिकः ॥ ७॥
‘ay gaa शब्दो वेभाषिको वैकल्पिको भवति। यथा, सुखनासिक्यावा॥
= अन नच ननन न अ क क ननन्द न्स =-= t निद शको नरदेश्वाचक। इलि र पूवा पेचावन्वादेष्क इति क०। पूवी. Ho, Xo Ho च । चपोन्वःदेग दवदच्यते इति ao |
२९१
२४२ तैत्तिरौय-प्रातिशास्ये
नेति प्रतिषेधकः ॥ ८ ॥ ‘a’ इति शब्द; ्रतिषेधकः' स्यात् (९) थया, न षुम्नोग्निरिति॥ आयामो दारुण्यमणएता खस्ेट्ैःकराि शब्दस्य ॥९ ॥
Sata इत्यक्त, तदर्थमिदमारभ्यते, लोकवद्याटच्छको- म # ४ ८ ? > 6. *?
चार णगप्रतिषेधाधं (२) | “श्रायामः' गात्राणां eer । (दारुण्यं' ख- रस्य कठिनता । ्रणुता' “खस्य गलविवरस्य सघतता। एतानि
~ 2 me. १,४ = य नामधेयानि(२) शब्दस्य उच्चःकरणानि'(“) शब्द सुचः उदात्त कुव्व- aaa: | उच्चशब्दमु्च यरता एतत् कत्तव्यमिति विधिः । उच्चः कुव्वन्तोति “उचचैःकरणानि' ॥
अन्ववसर्गे ALATA खस्येति नौचेःकरणानि ॥ १०॥ “अन्ववसगेः' गात्राणां विस्ततता(५) । माहवं खरस्य चिग्धता । “खस्य उरुता" FGA Waar, इत्येतानि, साध- नानि शब्दस्य नोचेःकारणानि, शब्दः नोचमनुदात्तः कुव न्तोत्यथः। नो चशब्दसुच्ारयता एतत् कत्तंव्यमिति विधिः। Aa: कुर्व्वन्तोति “नौ चेःकरणानि' ॥ मन्रमध्यमताराणि स्थानानि भवन्ति ॥ ११॥
‘ax, मध्यमं, तार", चेत्येतानि खानानि भवन्ति । मन्द्र" दूति प्रथमं । ‘maa’ इति हितोवं । तारम्" इति aaa)
९ नेत्येष शब्दः प्रतिषधक भवति cfa ९ एतानि साधनानि दूति ग०,९०म्० च। to #0, ao च) ४ उद्धेःकराणि tfa ao | २ प्रतिषधायति ao | ५ विततता <f a0, ९० Ho तच |
२२ अध्याये 2,22, Ga | R82
wai(’) स्थानानां प्रयोजनसुत्तरच awa एतानि स्थानानि केषामित्यपेत्तायामाइ पर सूतं ॥
ततरैकविरुशति्यंमाः ॥ १२ ॥
तेषु स्थानेषु(र)“एकविशतिः' “यमाः'सखरा भवन्ति । तेषां यमानामुत्तरच प्रयोजनं वच्यते ॥
ऋम्विरामः पदबिरामो विव्॒निविरामः समान पद्विञ्ज्तिविरामस्तिमान्ो दमा एकमा चोऽङ्गमाच इ्यातुपूव्यण ॥ ९२॥
ऋग्विरामादयस्तिमातादिकाला वधाक्रमं भवन्ति। यथा,
उभावाजस्य सातये इवे वां, इल्यग्विरामः। इषि, त्वा, HS, त्वा, इति पदविराम: । स इधानः, A Ua, aT अस्मान्, दूति विहत्तिविरामः। प्रगिति समानपद विहत्तिविरामः। ऋचि विरामो ऋग्विराम" । पदस्य विरामः "पदषिरामः'। पददयविहत्तो विरामः "विहत्तिविरामः' | भिक्लायामस्य विशष उक्तः, पिपोलिकादीर्घसभे च मध्ये सवणंता पाकवतौ पट् क्ये। Zul च वन्ानुखुजस्त्रसाग्ये तथोचि मुख्यस्त् विरामकालः ॥
सखरोदये ATS भवेदध्यणमात्रिकः |
विरामय तयोमेध्यं वेशे षिका दौ घोः ॥
इसादिर्वत्ानुखुतिरन्ते वत्सानुसारिणो |
१ एतेषामिति ग०, Xo Fo च | २ तेषु विषु स््ानेष दूति ग०।
२४४ तेत्तिरोये-प्रातिगास्ये
पाकवत्यभयङ्खा दोर्घोभया,\) पिपोलिका a मातिका(र) वल्सानुखूतिस्तधा वत्तानुसारिणौ। पादोना स्यात् पाकवतो पादमात्रा पिपौलिका॥ समानच्च तत् पदञ्च समानपद्" | एकपदमिवयर्थः । समा- नपदे faafa:, तस्यां(र) विरामः, समानपद् विह त्तिविरामः' | तिस्त्रो मातरा यस्यासो ‘faara:’ 1 हे मावे यस्यासौ "हि Ala: | एका मात्रा यस्यासो "एकमाव्रः'। Wrarat यस्यासौ “्र्दमाचः' ॥ aaa यदु चापि दौर BAMA तथानुनासिकं। एतानि सर्व्वाणि गुरूणि विद्यात् शेषाण्यतोऽन्यानि ततो लघनि ॥ १४॥
VATA “AT WAL, । व्यच्ननमन्ते यस्य तद् ‘agar. न्तः । यदुचापि दौ” sat) ‘dares च' aad, संयो गात् Tet “Sata । Aer’ रतुनासिकं' सानुनासिकं यदच्षर, उक्लानि एतानि'(*) सर्व्वाणि" अक्षराणि “गुरूणि “विद्यात् जानौयात् | यथा, areata, मातेव ga | यथा, eta । ते तेऽधिपतयः । यथा, संयोगपव्व, श्रग्मा च मे। यधा, अनुनासिक, faywe arer । “पेषाखखतोन्यानि' अत एभ्यो गरुभ्यः शेषाणयन्यानि अक्षराणि, ‘aq’ अनन्तर, (लघूनि
~ व वव न--=~ १ उभयदीघंति ao | दत्तिः, तस्यामिति ग०, Ho xo च। 2 मावा चति Xo Wo | ४ Sma e दति Ho |
३ समानपशर् fasta: समानपद्-
२२ अध्याये १५, Baq | २४५
विजानौयात् | भ्रव्यन्ननान्तंयदु खम् | शेषाणि कानौत्याशङक्यो- त्रञ्लोकेन विह्ठणोति ॥
WIAA यद्वखमसंयोगपर च यत । अननुखारसंयुक्तमेतल्लघ निबोधते- तल्लघु निबोधत ॥ १५॥
‘TUAW यत्" AA, "यत_ च ‘Wea, aa’ च संयो- गपर' यत् “श्रतुखार संयु श' “एतत् सव्वेमन्षरं ‘aw ‘fathead’ sata | यथा, मदुदयना इत्यादि(\) | व्यच्ननमन्ते यस्य तत् MSA, A MTA ्रव्यच्लनान्त'। संयोगः परो यस्मात् तत् संयोगपर, न संयोगपरं श्रसंयोगपर'। अरनु-
स्वारेण संयुक्तः अनुखारसंयुक्त, न अनुसखारसंयुक्तम् “श्रननु- SITS TM ॥
इति ्रिभाष्यरनन प्रातिगराख्य-विवरणे दाविध्भोऽध्यायः ॥ ०॥
१ मदुर्ग्रन। ws fare इति गण Fo, इ”, च
अथ चयोविंशोऽध्यायः
अथ वणेदिशेषोन्पत्तिः ॥ १॥
‘aq इत्ययमधिकारः । बर्णानां "विथेषोत्पत्तिः' कष्यते(र), इत्य तद् धिक्तत वैदि तव्यं, इत उत्तर यदच्यामः | वर्णानां विशेषो वण विशेषः, तस्य उलपत्तिः, सा तथोक्ता ॥
अनुप्रदानात् Ayala स्थानात् करणविन्ययात् |
जायते quate] परिमाणाच्च पच्चमात , इति ॥ २॥
अनुप्रदानादिभिः पञ्चभिः करोर्वर्णा नां 'वेयेष्य (२) जायते | अकारस्य तावत् “्रनुप्रदानं' are: | “संसगः कण्ठे । स्थान" हन् । करणविन्ययः' ओ्रोष्ठो । विन्ययः" नाम विन्यासः । "परि- ary माचाकालः। एवं सव्ववणौनां बोध्यं()। विशेषभावो वैशेष्य", वर्णा नां ate, "वर्यावैयेष्य” ॥ AUTH: शब्दो वाच उत्पत्तिः ॥ ३॥
“कः मिस cere | "व शं'मिखः शब्दः" "वाचः" वाक्यस्य,'उत्-
पत्तिः, उपादानकारणं भवति । saga इति किं । दन्दुभ्यादि-
| शब्दानां वाक्यत्व ‹*)मा भूदिति ॥
१ उच्यते इति ग०, to Ho च । १ बोडग्यमिति xo Wo क० च।
१ वणवेशेष्यभिति Ao, to म० च । ४ वाक्यता दूति Zo, To FO च।
२२ WATS 8, 4,¢,9, सूत्राणि | २४७
सप्र वाच सथानानि भवन्ति ie tt
वाचः सप्त स्थानानि भवन्ति" । तानि उत्तरसूत्रे वच्यन्ते(\) | data’ युज्यते(९) afaia तिष्ठति, तत् स्थानं। तानि azar क्रमसुदाहरिष्यामः॥
उपार्श्ध्वाननिमदोपन्दिमन्मन्रमध्यमताराणि ॥ ५॥
‘sig’ इति प्रथमं वाच सथानं । श्वानः" दति दितौयं । : + og erate हि 2s निमदः' इति ठतोयं । एवमितराणयपिनामतः सप्ततानि खा- नानि जानोयात् । उपरितनं सूत्रमारभ्य प्रत्येकमेषां aad वच्यते ॥
करणवद शब्द्ममनःप्रयोगसुपारदश्रर ॥ ६॥
कर णवत्' प्रयव्रवदित्यथः । नास्ति शब्दा ध्वनिरित्यस्मन्(र) ‘ST. मनसा प्रयोगः, मनःप्रयोगः' नास्ति मनःप्रयोगोस्मिन्(५*) इति श्रमनःप्रयोगः" | बाचखानमोदथम् उपांए' इव्युपदिश्यते। तत्र करणवदि;त atlanta) शब्दमिति शब्दस्या- व्यन्ताल्यताथम् | अमनःप्रयोगभमिव्युदात्तादौनां साडकत्पिकप्र- तिषेधा्धंम्(*) ॥
असरव्य्ञनानामनुपलब्धिर््वानः ॥ ७ ॥ श्रच्राणि' खराः। saat व्यच्छनानां च “अनुपलब्धिः”, १ भण्छन्त दात Ao | ४ प्रयोगो यसमि्निति इ० Fo, ग० च |
ॐ ` ~ fi a ङ ९ यवाक् प्रयुज्यते दतिग०, इ०सृण्च | ५ साङ्करिपकप्रयोगप्रतिषे धाथेमिति ae, र ध्वनिरस्मिन् इति To सुर | To Fe Fi
२४८ तेत्तिरौोये-प्रातिशाख्ये
cara? नाम हितोयं वाच स्थानं, उपांल चणेप्यनुपलब्धो सत्यां Yaa चनं शदद्ःपलब्िविधानार्धम् | अचरव्यन्ञनानां मेदश्रहण- मभिल्यार्थम्(९), अयन्तानुपलधिरित्यथः। (९)अन्ये arg, भ्- नत रव्य नानां विसल नोयादोनामनु पल रिति ॥
उपलब्धिर्न मदः ॥ ८ ॥
waaay “उपलिः' fare: नाम ठतौयं वाच स्थान (र) ॥
AUTH Ue मत् ॥ < ॥
्र्तरव्यच्ननानां सशब्दम् उपलब्धिः, "उपब्दिमत्' नाम चतुय वाच स्थानं भवति।
उरसि Ax कण्डं मध्यम शिरत्ति तार ॥ १०॥
aa उरसि' स्थाने प्रयोग उपलभ्यते, तत् ‘ax नाम पञ्चमं वाच स्थानं। यत्र ‘AW’ स्थाने प्रयोग उपलभ्यते, तत् (मध्यमं नाम WS वाच स्थानं | aa शिरसिख्ाने, प्रयोग उपलभ्यते, तत् "तारं" नाम सप्तमं वाच ra | एतेष्वादि तश्चतुर्णा' यन्ना- दिषु प्रथोगः। मन्द्र प्रातःसवने प्रयुज्यते(*) । मध्यमं माध्यन्दिने | तारं ठतोये(५) । शिच्वा चेवं aafa,
प्रातः पठेन् निचशुरस्थितेन खरेण शाद लरुतोपमेन |
१ भेदग्ररणमाभोष्टार्थमिनि ग, | २ स्थानं भवति इति म०,द० Ho च |
2 WAU परारण् पिनृच्यमिति ४ उपज्यत tfa Ho, Xo Ho च | म,चिद्छितपु्ठवं धिकः पाठः। ५ तृतोयश्वन दूति Ho, To qo श्र |
२३२ अध्या १ये१.१२,१२,१४ Baa | २४९
मध्यन्दिने करण्ड गतेन चेव चक्रा ह्सङ्कूजितसत्रिभेन ॥ तारन्तु विद्यात् सने Tate निरोगतं तच्च सदा प्रयोज्यम् | HALT ATT Baral तुल्येन नादेन भिरस्ितेन ॥
मन््रादिषु fay खानेषु सप्ररप्र यसाः ॥ ११॥
‘fay मन्द्रादिषु aig’ एककस्मिन् सप्त सप्त यमाः", भव- न्ति। "यमाः' खरा उदात्तादय इति यावत् | सप्तसमेति atwar एकेकस्मित्निति लभ्यते । के ते यमा इत्यागर्कयोत्तर स्े ae रमाह ॥
छष्टप्रथमदितीयतु ती यचतुधमन्धातिखार्यीः ॥ १२ ॥
ava प्रधम दितोयश्च ada चतुथ मन्द्र afer aa (लष्ट-प्रयम-दितोय-ढलौय-चतुध-मन्द्राति वाराः, ते तथोक्ता Ua खल यमा नाम\९) ॥
तेषां टोधरिजोपलब्धिः ॥ १३॥
तेषां खलु सप्रखराणां, ‘etrar(’) gaygaitaafar: स्यात्। तत्कथम्। अतिखाग्यदोतिजा मन्द्रोपलग्िः, मन्द्राचतु- घोपलधिः | चतुधात् ठतोयः, ठतौयात् दितोयः, डितोषाव् प्रथमः, प्रथमात् छट उपलभ्यते ॥
दितीयगप्रयमक्घष्टास्लय आ हारक खराः ॥ १९४ ॥ दितौयाद्य(र) एते Fa आह्वारकषराः स्यः। एषां तैरेव प्रयोगा वेदितव्यः) आ्रह्वारकाणां स्वरा ्राह्व(रकन्वरा
१ क्रष्टादयो यमा नामति ae | ३ fade प्रथमश्च aewa तथोक्ता ९ सप्त यमा नास उत्तरोत्तरदौक्तिजति दति गण, xo म. च। अ, Xo qo च ।
VR
a ~ २५० तत्तिरौय-प्रातिशासख्ये
ARIA दितीयान्ताश्चत्वारस्ते)त्तोयकाः ॥ १५॥
'मन्द्रादयशत्वारो हितोयान्ताः' खराः मन्द्रचतु्थढतौयदितौ- याः, तेत्तिरौयकाः' ail
दितीयान् मनद्रसैत्ति रोयाणं तृतीयचतुशावनन्तर तच्तुरयं ममित्याचक्तने ॥ १६ ॥
"तेत्तिरौयाणां' “दितोयात्' खल् ‘AE! जायते | तदनन्तर '्तोयचतुर्थः स्यातां । एतदेव दितौयादिसखरमर्डलं “चतुयम्' दूत्या चच्यते । यो दितोयः, स उदात्तः, यो मन्द्रः सोनुदात्तः, यौ ठतीयचतुी तौ खरिलप्रचयावित्यधंः। अनेन सूरण पूव्वाक्ताना- मेव(९) watt स्वराणां क्रमनियमः क्रियते । चतुःषङ्ख्या तु पूर्व्व सूत्रे ेवोक्ता । तस्मादत्र चतुयं ममित्ये तत् सञज्नाविधिपरमिति प्रतौयते ॥
तस्मिन् दियमान्तरा वत्तिः ॥ १७॥
ङौ a at यमौ च “हदियमो, तयोः(२) sac त्तिः" मध्यत्र- त्तिः, तस्मिन्रनुदात्ते भवति, स्वरितत्व प्रचयत्वच्चानुदात्ते भव- atau: | यधा, स नः पर्षत् । पथ्चवदतां । केचिदन्यथा बदन्ति,र), तस्िश्चतुयमे स्वरमण्डलखे दियमान्तरा त्तिः, सखरहयस्य म्ये वत्तमानः() स्यात्। तथाहि,
अनुदात्ता हदि ज्ञयो मूश्दात्त उदाहतः। स्वरितः TAMA WAS प्रचयः स्मतः | a ya षामेवति ग०, XO Ho च| ३ कथयन्तीति ग०, ० Ho च | ९ द्ियमयोरिति vo Ho | ४ वत्तमानमिति गण, <0 Boa
२०अध्याये१८,१९.स्म् । २५१
अथमधंः(९), उदात्तानुदा त्तयो्मष्ये खरितप्रचययोर न्तरा fafa! तथा कौहलौये(९), हस्तरविन्याससमयेपि खरित- प्रचययोरन्तरात्तिरुपदिश्यते 1 उदात्त आख्याति ठषोह्धुलोनां प्रदेशिनौ मूलनिविष्टमृदधा । उपान्तमध्ये (र) afca vay कनिषिकायामनुटात्तमेव॥ दति। शिचवावचनमपि चेवं वच्यति (४), कनिष्ठिकानामिका च मध्यमा च प्रदेशिनो। नौचस्वर्टतोदःत्तानङ्ग्टायेण निर्दिशेत् ॥ सुख्यमेव व्या ख्यानह यमेतत् |
तामुपदेच्छामः॥ १८ ॥ यदेतदा चार्य शत्यं मसुक्ग,५) तस्य चतुर्भदभित्रा ठत्तिर्नाम (तासुपदेच्यामः' इत्यच्यते । तामिति तच्छब्देन gare fears मनुक्तष्यते (९) ॥ तच्च तुर्यममिट क्तं ॥ १८ ॥ दूतिः अनेन प्रकारेण, “चतुय ममिलयक्घ' । यद्यपि भन्द्रादयो हितोयान्ता इत्यादि खत्रहयेन यमचतुष्टयं न faa) तथधा-
प्यपसंहारभिषरेण मतान्तरनिच्यथमिममथ' दृट्यति । यतः ॐ कारणादेवमन्ये मन्यन्ते, ATAIATA |
१९ खस्यायमथे दति Xo Fo | ५ चतुय॑समित्युक्तमिति ग०,द्०स्० च । ९ कोररेयेति Ho, Xo म्० च । ९ पूर्क्तटत्तिमा वम ल ष्यते इति ग०, ३ न्त च मध्यं इति ग०। Xe Ho च |
४ aeata इति ग०। © यमचतुषटयञ्च ति ग०।
२५२ ते त्तिरौय प्रातिगाख्ये
उदटात्तञ्चानुदात्तय स्वरितञख्च चयः सराः | खे दोषः ञ्जत इति कालतो नियमा अचि ॥
क्रमविक्रमसम्पन्नामद्रुतामविलम्बिताम्।
मो चोचसखारसम्यन्नां बदु तवतीधसमां
वदेड्तवती र समामिति॥ ₹०॥ ते्तित्तिरौयाह्वारकमतनिरूपकोयं लोकः | क्रमविक्रमाभ्यां सम्मननं (९) ‘aa’ ara fea “विक्रमः तु खरितयो्मध्ये aa नोचम्, इत्युक्तलक्षणः । ्द्रुताम्' अत्वरितां । “्रविलग्वितां' wat) नोचोचस्वरसम्पत्रां (र) अनुदात्तोदात्तस्वरितप्रचय- सहितां, "धृतवती प्रचयवतीं ‘wai’ उदात्तादिभिन्छ्ं नातिरेका- दिदौषरहित(२) "वदेत्" ब्रूयात्, हत्तिमिव्व्ः । afafafa कथं लभ्यते, अस्मिन् हियमान्तरादठत्तिरि ति(५) प्रकतल्लादिति
ब्रूमः ॥
इति त्िभाष्यरन्न प्रातिशख्यविवरणे वयोविंगोऽष्यायः ॥ # ॥
१ क्रमविक्रमसम्यत्रामिंति we | ४ तञ्िन् द्वितोयामान्तरादगतौति ९ नोचोबस्वारसम्यन्रामिति क०। ग०। fara द्ितोयानन्तराहत्तिरितीति ३ न्यनातिरकरद्दितामिति go | Fo |
अथ चतुविंशोऽध्यायः
soe
अथ चतखः Auf sar: ei
‘sq इत्यधिकारः.) । चतखः संहिता vat इत्येतद्- धिक्तं वैदितव्य, इत उत्तर यदहच्यामः॥
पद सरुदिताक्तर सरुदिता वणेप्तरदिताङ्गसरदिता चति ॥ ₹॥
'पदात्तरव णौङ्गाखरयाः चतसः(र) सहिताः क्रमेण बोहव्याः | पञ्चमाध्यायमारभ्य आानवमादेकादशदादटशौ चयोदशस्यादौ खच- चतुष्टयञ्च पदसहिता। दशमेऽच्तरसंहता। योद चतुभो wets वणंसंहिता। एकविंशोङ्गसंडिता(₹) | रएताश्चतखः संहिताः | एतेष्वन्यच च विदितं निषिदञ्च art सर््वसंहितासु कुर्यात् । यत्राषं ग्रह णादिको(*) विशेषो नास्ति ॥
नानापदसन्धानसं योगः पदसरुदितेत्यभिधोयते॥ २॥ ननाभ्रूतयोः पदयोः सन्धाने यः संयोगः स “पदसशुडिता दति ‘afta’ उच्यत इत्यं | यथा, अग्ने इदं दुध्र गद्य favfaa वन्य या ते(५)। एकार्थयोः सन्धानसंयोगयोः(९) प्रयोगः
९ अथेत्ययमधिकार दति ग०द०सु०च। ४ खवाषग्रहणादिक इति ग०। २ पदाचचरवरू ङगष््ाश्चतख दूति qo | ४ वन्ययते दूषरिति Xo Fo | २ यञ्जनखरा द्ग भित्येषाङ्गसंदिता इति € सन्धानसंयोगशब्दयोरिति Ao,
म0, $9 Ho च । XO मण्च।
२५४ तेत्तिरोय-प्रतिशास्ये
सन्धानाधिक्यार्थः। तथा च बेयाकरणाः भणन्ति(९)। परः सत्निकषः संहितेति ॥ यथाखमक्तरसरदितादोनामप्येवम् ॥ ४॥
खं खमनतिक्रम्य वत्तेत इति “यथास” क्रियाविशेषेणमेवेतत् | एवमच्तरसशहितादौनामपि यथाखं सरूप निरूपणौयं । ना- नाच्तर संयो गोच्षरसंहिता(९) | नानावर्ण संयोगो वणसशूहिता | नानाङ्गसंयो गोङ्गसंहिता। क्रमेणोदाहरणानि भवन्ति) | यथा, अथाव्रवौत् । अधिषवणमसि । अण्या व्याघारयति | क्व लस्तथोः संयोगोचरसं हिता(*) । एकपदे स्व रव्यच्ननसंयोगो quafeat | एकपदे केवलव्यच्नसंयोगोङ्गसहिता । अन्यत्र पदसं हितेत्यवान्तरभेदा विन्नेयः ॥
TRA लघुता साम्यप WAS ख तानिच |
लोपागमविकाराच प्रतिवि क्रमःकमः ॥
खरितोदात्तनोचत्वर रासो नादोकङ्गमेवच |
एतत् सर्वन्तु विज्ञेयं ढन्दोभाषामधोयता ॥ ५॥
यद् गुरुलवादयष्टाद भविं, “एतत् सवं ".“छन्दीभारषा' Feat वाचं“अरधौयता' पठता, "विज्ञेयं" अथवा छन्दोभाषां "वेदलक्षणा- feats: qe शब्दोऽधयेढव्यतिरिक्रनिषिधायंः | अनेन तु सवधा वित्तियमित्य्ः | गुरुत्वं यधा, वषट् खाहा । लघुता यथा, अक
त a Se a ९ व्रयाकरणाः पठन्तोति Ao, To द भणाम इति Mo, To HOS |
Ho 4 ४ केवलखरयोः सथो ग चतरसङतेनि
५४
२ नानाच्तरसन्निरचरसं{तेति Fo! गण, To FO FT|
२५ अध्याये ६, सत्रम् | २५५
Gall साम्य यया. स(नकरणकालादिभिरनयोरस्ति तौल्यमिति। sada तानि च यथा, गमयति । वायादेवास्य भ्रस्त । लोपो यथा, ई मन्द्रा सुप्रयसः। आगमो यथा, तपु्मे। विकारो यथा, समिन्द्र णः(९) प्रकतिर्यंथा, अग्ने दुध्र गद्य fairer वन्य याते। प्रपा असि। मिधुनो अ्रभवन्(२)। विक्रमो यथा, area क्रमो नाम fea यथा, यदे lati सखरितोटात्तनोत्तानां भावः 'खरितादात्तनोचतं' | तद्यथाक्रमं निदिं श्यते, न्यञ्चम् । गां वाव तो() । अरवद्तां | विहते श्वास द्वयं | श्वासो यथा, पूते । संहते करण्डे ATS") इत्यक्त नादः | यथा, भागधे भागधाः | AA खराङ्गमिव्युक्मङ्ग' यथा, तं aw: प्राव्रवौत् । विज्ञेयमिति विधिः.*) । विपक्ने बाधाः, मन्तो हौनः सरतो वर्तो वेत्या- fear(é) u
पदक्रमविशेषन्नो वणंक्रमवि चक्षणः | खरमा चाविभावन्नो गच्छ STATA ATAS गकेद चार्य्यसरःसदमिति ॥ ६॥ पदानां क्रमस्तस्य विशेषः त जानातोति'पदक्रम विरेषन्नः' | ‘autat क्रमः" तस्मिन् "विचक्षणः" निपुणः | सरा माचा
१ समिन्द्रणो मनसा <fa to Ho | XO Ho Fo |
९ न मिथन अभवन् दति ग०,द्० € मन्दो Sta weat वर्णतो वा मिथ्या Ho च। Wait न तमथेमाद | | AIR aT यज-
® ara ay तदिति गण०,द्० Ho च। मागं feafa यथेन्द्रणचुः खरतापरा-
४ नाद्: क्रियते इति ग०,९० स्०च। धात् दूति ग०।
५ (व्गेशरत्व,सति नित्यविधिरिति गण,
A . a ~ ~ २५६ तत्तिरौये-प्रातिशास्ये
'सख्रमाव्राः' तेषां.विभागज्नः। मात्रा'शब्टेन कालविशेषः किदु- aa सोपि चतुरणरित्यादि । एवविधः पुरुषो “गच्छदाचा- SHARE स्थानं । ITAA व्यासादयः। तेषां ब्रद्मलोकेा fe स्थानं। यश्चेदं Tia जानोते सायमा चार्यः, तषां सदनं ब्रह्मल.कं गच्छति | तथा च पौराणिका वदन्ति,
गसडपुराणे |
अहुः समस्तविद्यानां उदव्द्यामनुत्तमां। अतस्तदातुररःव लाभः स्वगपपवर्भयोः॥ faaraty पराविद्या ब्रह्मविदा समोरिता। अतस्तदानतो राजन् सवद्ानफलं(९) GAT ॥
देवोपुराणे। वेद एव हिजातोनां साधनं Baa परम् | ततोस्याध्ययनाभ्यासात् प्र ब्रह्माधिगच्छति ॥ तरेव शोलयेत् प्रान्नः freee प्रदापयेत् | तदभ्यासप्रदानाभ्यामेतत् किताधिगच्छति॥
तघा यज्ञवल्क, |
TMi AIBA शभा नाञ्ेव WAT | az एव fesiatat निःखेखरकरः परः ॥ योनधोत्य fest terra कुरुते यमम् | स जोवन्रेव शूद्रत्माश गच्छति सान्वयः ॥
= ee
१ सवं दानफलमिति द, Fo |
२४ अध्याये फलगुति। २५७ महाभारतेपि | यो ब्रूयाच्चापि शिष्याय(*) watt ब्राह्मो सरस्वतोम् | एथिवोगोप्रदानाभ्यां स दानफलमश्रते(\) ॥ विश्णुधर्म्रोत्तरे। वेददानादवाप्नोति सवंयन्नफलं नरः | उपेद् प्रदानेन गन्धर्वैः सह मोदते I ब्रह्मपुराणे |
न तत्कल्पसहसरेण afeq शक्यते फलम्। यदेददानादाप्रोति खल्पादपि महामते ॥
भ विष्वत्पुराणे(२) |
अपुत्रा लभते पुत्रमधनो लभते धनम् | वेदाध्ययनयुक्षस्तु परे ब्रह्मणि लौयते ॥
बैद सखरूपसु खते |
मद यजवदः पिङ्गलात्तः छकशमध्यो ठहहलः | हत्कपोलक्तष्णाङनध्रिः MT: काश्यपगो रजः ॥
वेदा द्गान्युखन्ते |
frat कल्पो व्याकरणं निसत्ता ज्यातिषं तथा ।
९ free रति to म्०। ३ भविष्यपुरारपि दति इ० Fe | २ स त॒न्यफलमघ्नत दति दूणस्०।
२२
Ruz तेत्तिरौयप्रातिशास्ये
छन्दसां लच्षण्ेति षडङ्गानि विदुर्बुधाः ॥ अनुपदचानुपदं छन्दो भाषासमन्ितम् | मौ मांसान्यायतकंच्च तथाङ्गानि विदुबैधाः॥ एवं साद्ोपाङ्गः a गोत्रखखवरूपादोनि विजानवब्रधोयानः पूतो भवति(*) | ग्रन्वान्तरे यथा, तदिदं Wea यदृच्छया | MAY च स्थानेषु पौरुषेयेषु वत्तं ते ॥ तथाहि । प्र नक्षत्राय दैव्याय स इम्भ्रादमदहि waded महामनु' । महि सप्दशेनावस्यवाताः | अपिसोदमिथन्यषो च अस्मिरम्तनुवस्तहि पिनाकमित्यारौ न aaa | सिहेव्याघ्र.(र) हादशाम्निष्टोमस्य स्तोत्राणि रामना परां निभप्रश्क्रशोविषा। उश्मसोपोषमित्यादौतु वत्तते। गच्छेदाचायसशसद। ANAT शास्तरपरिसपम्रािं योतयति,९)॥
इति खोतिभायरनने प्रातिशाख्यविवरणे चतुविंशोऽध्यायः॥#॥
समाप्तश्चायं Wa: tl #॥
. क ५ ~ ड ९ ण्वः माङ्कपाङ्परेदख्य लक्षणं सम्यणे- Fo | fafa <0 Fo | 2 alqgamaafcen ag पनाय
२ fae ara उपयाथद्को <A to uriifa tf ae |